Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

54 
 
hüzuruna  gələrək Aqari oğullarının  (ərəblərin. –Red) hakimiyyətini ö z üzərinə 
götürüb bac vərməyə razı o lmuĢdular.  
  ...  ġərafət li  hakim  (Cavanir.-Red)  birinci  dəfə   olduğu  kimi  ora  
(Də məĢqə.  -Red)  gəldi.  Xəlifə   onun  üçün  öz  doğma  qardaĢının  sarayını 
hazırlamğ ı  əmr  etdi.  O  axĢam  yeməyinə  onunla    b irlikdə  oturdu.  Sonra  o  
Konstantinopldan gəlmiĢ əsilzadə ərlər ilə  sülh danıĢığı  aparmağ ı CavanĢirə ə mr 
etdi. Xəlifə  onun dərin  biliy inə  heyran etdi. Yunan hökmdarın ı e lç ilə ri də ondan  
çox razı  idilər.  Çünki o, hər vəchlə  xəlifənin  fikrin i onların  xeyrinə yönəltməyə 
çalıĢırdı. 
  Bunlardan  sonra  onun  Ģöhrəti  daha  da  artdığı  üçün  Cənub  hökmdarı 
gündoğar knyazına, baĢına tac qoymuĢ bir hökmdar kimi ehtiram göst ərməy i əmr 
etmiĢdi. M isal üçün, o, CavanĢirə Hindistandan gətirilmiĢ və yaxĢı öyrədilmiĢ bir 
fil bağıĢladı. Bu fil xəlifə sarayının təmtəraq lı bəzəyi və möcüzəsi sayılırdı. Tarix 
baĢlanandan  bu  günə qədər  heç  kəs  eĢitməmiĢdi  ki,  aĢağı  rütbəli  kimsəyə  belə 
hörmət  göstərilsin...Bununla  yanaĢı    baĢqa  bəxĢiĢlər  [vərilmiĢdi],  mirvarilərlə 
bəzədilmiĢ  qızıl  q ınlı  polad  qılınc,  qızılı  sapla  tikilmiĢ  geyim  [v ə]  parçala r..., 
xəlifən in  özünün  mindiy i    52  iti  yeriĢli  at...  Xəlifə  Süsestan  (Sisakan-  Sünik 
knyazlığ ı. – Red.) knyazlığın ı da  ona bağıĢladı. 
  Xəlidə hə m də Atrpatakan çayının
1
 o tayındakı torpaqların da  idarəsini 
zorla  ona  tapĢırmaq  istəyirdi.  Ancaq  CavanĢir  qonĢu  ölkələr  üzərində  mütləq  
hakimiyyət almağa ra zı olmad ı. O, a rtıq Ģöhrətdən boyun qaçırdı, ö z mü layim və  
sülhsevər  xüsusiyyətinə  uyğun  olaraq  (yaln ız)  öz  xalq ının  qayğısını  çəkməyi 
üstün tutdu. 
  Bunlardan  sonra  öz    ölkəsinin  ü zərinə  qoyulmuĢ    ağır  vərg inin  
yüngülləĢdirilməsin i  xah iĢ  etməyə  baĢladı.  Cənub  hökmdarı  buna  üzərkdən 
razılıq  verd i.  O,  bu  vərginin  ikiqat  azaldılmasın ı  əmr  edərək,  üçdən  birinin  
ödənilməsini istədi... 
2
(e.ə.159-160). 
 
III KĠTAB 
 
V  fəsil.  Ermən i  katalikosu  Ġliyanın  Əmir  ə l  Mö minun  Əbd  ə l-Ma likə  
Aqvan kilsəsi haqqında  mə ktubu 
   ―Hökmdar Əbd əl-Malik ə l-Mö minə ermən i kata likosu Ġliyadan: Allah-
taaladan  buyruğu  ilə  b izim  müti  ölkəmiz  ü zərinə  Sizə  qulluq  etmək  və 
Avqanlarla  birlikdə  Ġsanın  ilahiliyinə  inanıb  b ir  dində  bulun maq   borcu 
qoyulmuĢdur.  Partavda    oturan  indiki  Avqan  katalikosu  yunanların  imperatoru  
                                                                 
1
  ― Atrpatakan çayı‖- Araz çayı nəzərdə tutulur. 
2
 CavanĢir xilafət hakimiyyətini  qəbul  etməyə məcbur olarkən  Albaniya öz  xəzinə  gəlirinin 
üçdə  iki  hissəsini  ərəblərə  verməli  olmuĢdu.  Ġndi  bu  bac  yarıqat  azalaraq  üçdə  bir  miqdarında  
ödənməli idi. 

---

55 
 
ilə   sözü    bir  yerə  qoyub  oxuduğu  dualarda  onun  adını  çəkir  və  ö lkə lərimizi 
onunla  bir d ində birləĢməyə məcbur ed ir
1
.  
  Qoy  bu  hadis ədən  Sizin  xəbəriniz  o lsun  və  bu  hadisəyə  siz  biganə 
qalmayın,  çünki,  o  (Aqvan  katalikosu.  –Red.),  əyan    bir  qadınla
2
 əlbir  hərə kət 
edir.  Əmr  ed in,  Sizin  böyük  hökmünüz  ilə,  Allaha  qarĢı  iĢlədikləri  günahlara 
uyğun olaraq onlara cəza vərilsin‖. 
    
 
 
VI  fəsil. Əmir əl-Mömi n Ə bd Malikin 
Er mən ikatalikosu Ġliyanın məktubuna c avabı  
 
  ―Mən sənin mə ktunubu oxudu, Allah bəndəsi olan Ġliya, e rməni  xa lqın ı 
katalikosu  sənə  mərhə mət  olaraq,  ö z  sadiq    nökərlə rindən  birini  ço xlu  qoĢunla 
göndərdim.  Biz  ona  [əmr]  etmiĢik  ki,  bizim  ağalığ ımıza  qarĢı  qiyama  qalxmıĢ  
Aqvanları sizin dini qanunlara tabe etsin‖. Bizim qul  (yəni  xəlifən in Albaniyaya 
göndərdiyi  qoĢun  baĢçısı.-Red),  bu  hökmü  Partavada    s ənin  iĢtirakın la    yerinə 
yetəcək:  o,  Nerseslə  onun  əlbir  olduğu  qadını  bir  zəncirlə  cə ləkləyərə k  xə lifə  
sarayının qarĢısına  gətirəcəkd ir ki, qoy onların  [cəzası] bütün qiyamçılar  üçün 
biabırçılığa çevrilməsin. (s. 239- 240). 
 
 
 
                        
 
ƏRƏBDĠLLĠ QAYNAQLAR 
 
14 ―ÜBEYD ĠBN ġƏRĠYYƏ ƏL-CÜRHUMĠNĠN ƏXBARI‖  
 
                                                                 
1
 Bu  hadisə 704-cü   ildə olmuĢdur.  Alban patriaxt taxtının  sahibi katalikos  Bakur  (688-704) 
öz  dualarında  Bizans    imperatorunun  adını  çəkməklə  pz    ölkəsini  yalnız  provaslav    t əriqətində 
saxlamağı deyil, həm də ərəblərə qarĢı Bizans ilə ittifaqı qarĢıya qoyurdu. Xilafət isə Albaniyanın bu 
ittifaqa  qayıtmasını  özü    üçün  təhlükəli  siyasi  addım  saydığındanvə  albanları  Bizansdan 
uzaqlaĢdırmaq üçün onları erməni kilsəsinə tabe etməyə çalıĢırdı. Çünki, bu kilsə Bizans ilə düĢmən, 
Xilafətin əlində isə oyuncaq idi. 
2
 CavanĢirin varisi  knyaz  Varaz Trdatın  arvadı  Sparam, katalikos  Bakurun Xilaf ətinə  qarĢı 
―Bizans siyasətini qızğın müdaiə edirdi. ―Ə`yan bir qadın‖ odur. 
 
 

---

56 
 
VIII-IX 
yüzilliklərdə 
yaĢamıĢ 
(828/29-cu  
illərdə 
ö lmüĢdür) 
Əbuməhəmməd  Əbdülməlik  ibn  Hişam    ―Kitabül-tican  fi  mülü k  h imyər‖ 
(―Himyər  hökmdarları  barədə  taclar    kitabı‖)  adlı  tarixi  əsərində  beĢinci  ərəb 
xəlifəsi  I  Müaviyə  (661-680)  ilə  çağdaĢ  olan  Übeyd  ibn  ġəriyyə  əl-Cürhu mi 
haqqında maraq lı yazı vərmiĢdir. Əl-Cü rhumi, tarixçi Əbu məhəmməd ibn HiĢam 
kimi,  kökcə ərəb tayfasının baĢbilənlərindən biri o lmuĢdur.  
Əbuməhəmməd  ibn  HiĢamın  adı  çəkilən  kitabı,  əslində  əl-Cürhu minin  I 
Müaviyə  ilə  apardığ ı  öhbətlərin  yazısına    həsr  edimiĢdir.  Kitabın  fəsillərindən 
biri  ―Übeyd  ibn  ġəriyyə  Əl  Cürhu min in  əxbarı‖  (xəbərləri)  adlanır  (yu xarıda 
baĢlığın  bütövlükdə  dırnaq    içinə  alın mağı  bundandır)  bu  fəsildə  Azərbaycan 
tarixinə a id o lan parçanı   ilk dəfə a kade mik Z.M .    Bünyadov çap etdirmiĢ, onu 
ərəblərdən  qabaqkı  A zərbaycan  və  türkdilli  əhalisi  haqqında  tutarlı  b ir  qaynaq  
kimi q iy mətləndirmiĢdir. (ba x: Буниятов З.М.  Обзор ис тояников по  истории 
Азераиджана. Истчники арабскии. Б., 1964 .ч. 54; yenə onun.Азербаиджан в. 
VII-IV  в.в.  Б.,  1965,  с.  183  )  Sonralar  hə min  parçan ı  mərhu m  M.Ġ.  Azərli 
azərbaycanca    çap  etdirmiĢdir.  A zərli  M.  Ġ.  IX  əsrin   ərəbdilli  mənbəyi  qədim 
Azərbaycan  haqqında.-  ―Azerb.  SSR  EA  Məruzə ləri‖,  XXX  c.,  1974,  s.  86-89. 
Müəllif  məqalədə ərəblərin A zərbaycan  ilk yürüĢləri haqqında yazını öz sözləri 
ilə , Übeyd ibn ġəriyyə Əl Cürhu min i və xə lifə  Müaviyə a rasında  gedən danıĢığı  
isə yağlı (qara ) hərflə rlə d ırnaqda vərmiĢdir.  Biz bu parçanı oradan olduğu kimi 
gətiririk: 
   Yə mən padĢahı  RaiĢ  za man ında onu sərkərdələ rindən biri  ġimr  ibn əl-
Qəttaf  əl-Müntab...  yüz  min   nəfərlik  ordu  ilə  türklə rlə   döyüĢə-döyüĢə 
Azərbaycana  daxil oldu.  DöyüĢ nəticəsində türklər  məğ lub oldular. ġimr  ibn əl-
Qəttaf  hə min döyüĢün  və keçdiyi yolların keyfiyyətini iki daĢ üzə rində yazd ırd ı. 
Əl-Cürhu mi  qeyd  edir  ki,  onların  hər  ikisi  bu  gün  Azərbaycan  divarlarında 
saxlan ılmaqdadır
1
. 
                                                                 
1
 Əbucəfər Məhəmməd  ibn  Cərir  ət-T əbəri  də  ər-RəiĢ  adlı hökmdarın  ġimr  [ġammar]  b.  əl-
Əttar  adlı  qoĢun  baĢçısının  VII  yüzilliyin  birinci  yarsıında  Azərbaycanda  ―terklər‖  ilə  savaĢı, 
azərbaycanlı döyüĢçülərin basılması ilə bağlı ―Azərbaycan ölkəsində bəlli olan‖ iki daĢ üzərində yazı 
həkk  etdirməsi haqqında yazmıĢdır.  Deməli,  Əl-cürhuminin ― Əxbar‖ına  həsr olunmu.  Fəsildəki  bur 
parçanın  artıq IX-X yüzillərdə  sabit tarixĢünaslıq  ənənəsi yaranmıĢdır.  Görünür,  bu  ənənəni yaĢadan 
qədim  kitablar  sonrakı  yüzilliklərdə  də  olunmaqda  idi.  Misal  üçün  XV    yüzildə  yaĢamıĢ  Ģair 
Ənvərinin  ―Dəsturnamə‖  adlı  poemasında    ikinci  ərəb  xəlifəsi  Ömər  ibn  əl-Xəttabın  (634-644) 
sərkərdəsi  Sə`d  Vəqqasın  yürüĢ  zamanı ― bir  ulu  Ģəhərdə‖  və  onun  ətrafında  yüz   mindən  çox oğuz 
evləri görməsi yazılmıĢdır.            
Anda qonmuĢdu oğuzlar  biədəd 
Obalar baĢdan-baĢa, yox ana  hədd. 
 

---