76
dolğunluğu, həmçinin onların Ģ ərhinin dəqiqliy i ba xımınından bu əsər 915-ci ilə
qədərki Xilafət tarixin i öyrən mək üçün əvəzedilmə z qaynaqdır.
Ət-Təbəin in Azərbaycan tarixi üzrə verdiy i mə lu mat ona görə etibarlı
sayılır ki, o özündən qabakı müəlliflərin, həm də baĢlıca olaraq ərəblərin
iĢğalçılıq yürüĢlərində iĢtirak edənlərin ərəslərinə istinad edir, bu və ya baĢqa
hadisələri yadda saxlayan Ģahidlərin Ģifahi mə lu matlarına əsaslanır. O, Babə kin
baĢçılığı altında azadlıq müharibəsinin baĢ verdiyi vaxtdan az sonra (həmin
yüzillikdə) yaĢadığı üçün, tariximizin bu parlaq s əhifələrin i dolğun luğu ilə Ģərh
etmiĢdir. Buna görə də həmin əsər Babək haqqında yazan sonrakı orta əsr
tarixçiləri üçün ço x tutarlı qaynaq olmuĢdur. Bunu n əzərə alaraq, azad lıq
müharibəsi haqqında materialları Nizami əl-Mü lk və ya Ġbn əl-Əsirdən deyil,
məh z ət-Təbərinin əsərində vərməyi məqsədyönlü sayırıq. Əsərin bu hissənin
mətnin i rus dilinə çevirmə k a kade mik Z. M. Büyadovun kitabındakı ə lavəni
(bax: Буниятов З. Азербаиджан в VII-IX в. Баку., c. 287-318 ) aĢağıda bəzi
qısaltmalarla vəririk.
Bu ildə [192/ 808] A zərbaycanda xü rrə milər hərə katı baĢlandı. [Xəlifə ]
Harun Ər-RəĢid Abdullah ibn Malikin baĢçılığı altında onlara 10 min süvari
göndərildi. O, ço xlu əsir alıb, Harunun yanına Qarmasinə
1
keç irməy i, qalanların ı
isə satmağı ə mr etdi.
Bu ildə [201/ 816/7] Babək ə l-Xurrə mi
2
Bəzz
3
qalasını hakimi Cav idan
ibn Səhlin a rdıc ılları olan Cavidanila birlikdə hərə kətə gəld i. Babək Cavidanın
ruhunun ona keçdiyini söyləyərək hücü m və qarətə baĢladı.
Bu ildə [204/ 819] Yəhya ibn Müə`z Babəklə vuruĢurdu, lakin onlardan
heç biri qalinb gələ bilməd i.
Bu ildə [ 205/ 820] [Xəlifə] Mə`mun Babəklə müharibə et mə k üçün Ġsa
ibn Məhəmməd ibn Əbu Xailidi Ərməniyyə və Azə rbaycan hakim təyin etdi.
Bu ildə [206/ 821] Babə k Ġsa ibn Məhəmməd ibn Əbu Xalid i məğlub
etdi.
Bu ildə [209/ 824] Mə`min Züreyq ibn Əli ibn Sadaqan
4
Ərmən iyyə və
Azərbaycan hakimi təyin et id və Babəklə müharibə et məyi ona tapĢırdı. O,
Əh məd ibn əl-Cüneyd ibn Fərzənd əl-Əskafini ona kö məyə göndərdi. Bir
1
Qarmasin –Dinavər vilayətində, Həmədanını 30 fərsəxliyində Ģəhər. S.Nəfisi ibn Xəldunun
əsərində həmin adı KirmanĢah oxumuĢdur. (bax: Nəfisi Səid. Babək.B., 1960, s.85)
2
― Xürrəmi‖ sözünün tarixi kökü haqda.bax: Məmmədov Z.C. Azərbaycanda XI-XII əsrlərdə
fəlsəfi fikir.B., 1978, s. 14-15
3
Bəzz qalası (Ģəhəri)-Babəkin iqamətgahı. Ərdəbildən 21 fərsəx Ģimal-qərbdə, Arazın
cənubunda, indiki Qarabağ mahalındadır. Xarabalığı Qırxsu-Peyvənçay hövzəsində qeydə alınmıĢdır.
4
Züreyq ibn Əli ibn Sadaqa xürrəmilərlə bacara bilmədiyi üçün xəlifə Mə`mun onu ərəb
qoĢunlarının baĢçısı vəzifəsindən götürərək, əvəzində Məhəmməd ibn Humeydi təyin etmiĢdi. Buna
gör ə də Zureyq Mavsildə xəlifəyə qarĢı çıxmıĢ, xəlifə isə Məhəmməd ibn Humeyd vasitəsilə onun
üsyanını yatırtmıĢdı (Bax: Ġbn-əl-Əsir, Əl-Kamil fi-t-tarix. B., 191 59, s. 41-42)
77
müddətdən sonra ... o, xu rrəmilərin üzərinə yürüĢ etdi və Babək onu əsir ald ı.
Onda Mə`mun Ġbarahim ibn əl-Leys ibn əl-Fə zli A zərbaycana hakim təyin etdi.
[Mə`munun Mö`təsinə nəsihətindən]
― ...Xurrə milərə qarĢı ən fəa l, ən qətiyyətli və dəyanətli ada mı göndər.
Onu pul, silah, süvari və piyada qoĢunla təhciz etdir. Əgər xu rrəmilərə qarĢı
mübarizə u zanarsa, onda onların ü zərinə bütün dostların və kö məkçilərin ilə
birlikdə özün get.‖
Bu ildə [218] rəcəb yayının 19-da, cü m a xĢa mı [10 avqust 833-cü il]
Əbu Ġshaq Məhəmməd ibn Harun ər-RəĢid ibn Məhəmməd əl-Məhdi ibn
Abdullah əl-Mənsur [Mö`təsim] xə lifə e lan olundu.
Deyirlər ki, hə min ildə Cibə ldə Həmədan, Ġsfahan, Masabazarı
1
,
Mihricanqaza x
2
Ģəhərlərindən kü lli miqdarda ada m xurrə milə rin etiqadını qəbul
etdi. On lar b ir yerə toplanaraq Hə mədan rayonunda düĢ ərgə saldılar. Mö`təsim
onlara qarĢı ordu göndərdi və onun sonuncu dəfə göndərdiyi Ġshaq ibn Ġbarh im
ibn Məs`əbin
3
baĢçılıq alt ında id i. Zü lqə`də ayında o onlara doğru yola düĢdü
və qələbə haqqında ona verdiyi xəbər (Bağddad)Tərviyə günündə
4
[ 25
dekabr 833-cü ildə] o xundu. Hə mədan o, 60 min ada mı q ılıncdan keç ird i,
qalanları isə Bizans ərazsinə qaçdı.
220/835-ci il. Bu ilin hadis ələri
Bu ildə Mö`təsim AfĢin Heydər ibn Kavusu
5
Cibəlin hakimi təyin etdi
və onu Babəklə müharibəyə göndərdi. Bu hadis ə 11 cü madə ayında cümə
axĢamı günü [ iyunun 3-də] oldu. O, Bağdadın yaxınlığ ındakı Müs əllədə
6
düĢərgə saldı, sonra Bərzəndə
7
yola düĢdü.
Babək və onun üsyanı haqqında hekayə t
Cibəl-Qədim (Böyük) Midiya ərazsini əhatə edən vilayət.
1
Masabazan, Mihricanqazax-Ərəb Ġraqı sərhəddində Ģəhərlər.
2
Yenə orada bax: Бунияатов З.Азербаиджан в VII-IX вв., с. 288
3
Ġshaq ibn Ġbarhim ibn Mə`səb 833-cü ildə Cibəlin hakimi və ərəb qoĢunlarının baĢ
komandanı təyin edilmiĢdir. 849/50-ci ildə ölmüĢdür.
4
T ərbiyə günü zülhəccə ayının 12-ci ayı) 8-nə, qurban bayramından 2 gün qabağa düĢür.
Həmin gün zəvvarlar Məkkədən Mədinəyə gedirlər.
5
AfĢin ibn heydər Kavus –xəlifə Mö`təsimin sərkərdələrindən biri, ərəb ordularınnın baĢ
komandanı. 835-ci ildə Ərməniyyənin, 837/8-ci ildən ölənə kimi 840/1 Sind vilayətinin hakimi
olmuĢdur.
6
Müsəllə-böyük bayramlarda səlat (məeasim duası) icra olunan yer.
7
Bərzənd Ģəhəri ərdəbildən 14 fərsəx Ģimalda idi.
Dostları ilə paylaş: |