Gülsüm Hüseynova.
Tat dilinin leksikası
dayanmaq lazım gəlir.
L axlaxa
«ağacdələn». Bu təqlidi sözdür.
L a x la x a
«qabda
çalxalanan suyun səsini və ona oxşar bütün səsləri bildirir.
Burada
- a
şəkilçidir və «oxşar, kimi» mənasını ifadə edir.
C incit
«balaca quş». Tat dilindəki
c in c it
«diribaş»
sözündən alınmışdır.
K əçələ qəriğ
«zığzığ». Bu quşların əksəriyyətinin başının
qabaq hissəsində tük olmadığından, onlara belə ad verilmişdir.
B ənlibiyo
«sarıköynək». Quba ərazisində bu quşa,
əsasən, may-iyul aylarında gilasın yetişməsi ərəfəsində təsadüf
edilir.
B əhlibilu
hərfən: «gilasgəl» (
b ə h li
«gilas» +
b ilıı
«gəl»).
К аса
«sərçəyəoxşar quş». Tat dilinin Quba ləhcəsində
к а г с ә
qulaqları çox qısa və kobud olan qoyuna deyirlər.
Göstərilən quşun qulaqları da buna oxşadığından, ona belə ad
vermişlər.
Şöügərd
«yarasa».
Ş ö ii
«gecə»,
g ə r d
isə
g ə ş tə n
(gəzmək)
felindən olub, söz bütövlükdə «gecəgəzən» mənasını verir.
Şünəbəsər
«şanapipik». Tat dilində
şıın ə
«daraq»,
s ə r
«baş»,
-b ə
istiqamət bildirən şəkilçidir. Hərfən: «daraqbaş»
deməkdir. Azərbaycan dilindəki
ş a n a p ip ik
sözü də
e y n i
məna
üzrə motivlənmişdir. Tat dilində
ş u n ə
«daraq» mənasındadır.
K ələsər
«eşşək arısı».
Bu söz aşağıdakı tərkib
hissələrindən ibarətdir:
k ilə //k ə lə
«yekə»,
s ə r
«baş», yəni,
y e k ə b a ş
və s.
Beçə
«arı beçəsi, arı balası».
Q əlçəngərək//qeyçəngərək.
Azərbaycan di al ektl ərində
bu, həşərat növü barəsində deyilir: «xırda uçan böcək».
Şüçirağıi
«şəbçıraq».
Ş ə b ç ır a q
sözünün
şit şö ii şe
mənası bu sözün motivini tamamilə ehtiva edir.
P ilpilək //p ilp irek
«kəpənək». Talış dilində kəpənək
mənası
lilə p ə r liilə p ə r
sözü ilə ifadə olunur. Sonuncu hecada
197
Gülsüm Hüseynova.
Tat dilinin leksikası
l~r
əvəzlənməsi nəzəri cəlb edir.
Liiləpər(ə)
sözü Azərbaycan
dilinin Cəlilabad və Lənkəran şivəsində «kəpənək» mənasında
işlənib, ola bilsin ki,
pilpirek
sözünün də motivini açmağa
kömək edə bilər (12, 373).
Şud//şut
«taxtabiti». Quba dialektində işlənir.
H üni
«ağcaqanad». İsmayıllı şivəsində bu söz geniş
işlənir.
Himi künü
variantlarında Azərbaycan dilinin bir çox
şivələrində işlənir (12, 232).
Puskuri
«uçan balaca həşərat». Tat dilində
puskuri
leksemi əsasən «kiçik, balaca» mənası verir.
Lari
«toyuq cinsi»; «döyüşkən toyuq və ya xoruz».
M.N. Əfəndiyev bu sözün tat dilinin Lahıc ləhcəsində
«döyüşkən xoruz» mənasında işləndiyini qeyd edir (316, 45).
Şürkinə
«qurudulmuş meyvələr və quru yemək şeylərinin
üzərinə qonub tor əmələ gətirən qurd». Bu söz «güvə»
mənasında talış dilindən Azərbaycan dilinin Lənkəran şivəsinə
keçərək, işlənməkdədir.
B otanika term inləri.
Tatların Azərbaycanın müxtəlif
ərazilərində yaşaması, bu ərazilərdəki bitki örtüyünün
müxtəlifliyi tat dilinin leksikasında da ifadəsini tapmışdır.
Təbii ki, bu bitkilərin adları tat dilinin müxtəlif ləhcə və
şivələrində işlənir. Məsələn, Quba dialektindən toplanan 200-ə
yaxın mədəni və yabani ot və bitki adı var. Bu adlar arasında
həm alınma, həm ümumiran mənşəli, həm də tat dilinin özünə
məxsus olan sözlər var. Belə bitki adlarından bəzilərini
nəzərdən keçirək.
B əğələ//bəqələ
«böyürtkən
kolu
və
meyvəsi».
Azərbaycan dilinin Quba dialektində az da olsa işlənir. Uşaqlar
bəqələni
yığıb
yiyədülər.
İsmayılı
ləhcəsində
bəğələ
variantında qeydə alınır:
Bəğələ
dəyib, gedək yığax (121, 231;
11, 43). Azərbaycan dilində
bəqələ bəğələ
lekseminin dubleti,
sinonimi kimi dilin özünə məxsus
böyürtikən//böyürtkən
sözü
198
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası
işlənir.
Lüxxüm
«enliyarpaqlı, gövdəsi yeməli meşə bitkisi».
Pəl
«kəvərəoxşar yeməli meşə soğanı».
XərkəıV/xərxəri
«taxıl zəmilərinin arasında bitən zərərli
yab ani bitki növü».
C ücələ
«əsasən, taxıl zəmilərində bitib, toxumları və
gövdəsi tikanlı bitki növü».
G əznə
«gicirtkan».
G e zn ə
İsmayıllı şivəsində «giçirtkən»
mənasında qeydə alınmışdır. Tat ləhcələrində eyni anlamda
g e z in ə //c e z in ə //q e z in ə
fonetik variantlarında geniş şəkildə
işlənir. Məs: Be vor xəstəliyi gezinə faydolıyi. «Yel
xəstəliyinə giçirtkən faydalıdır» və s. Talış dilində
q ə z ə n ə
variantı işlənir.
K ərm əgiyo//girm əgiyo
«mədədəki qurdu tökmək üçün
qaynadılıb suyu içilən ot». Tat dilinin Quba ləhcəsində bu söz
k ə r m ə g iy o
formasında
işlənib,
«istiot»
mənası
ilə
motiviənmişdir, müq. et:
k ə r m //g ə r m
«isti»,
- з
«şəkilçisi»,
g iy o
«ot».
M üri
«çiyələk».
Ə ngəbuy
«nanəyəoxşar bal iyi verən mədəni bitki». Tat
dilində
ə n g
«arı»,
-ə
«şəkilçi» və
b u y bu
«iy, qoxu»
hissələrindən.
Z əncirəbənd
«armud növü».
D um bul gavalı
«iri gavalı növü». Mürəkkəb sözün
birinci tərəfi
/d u m b u l/
«ətli, iri, gombul» deməkdir.
M əm əbizi
«xırda və uzunsov alça növü».
M ə m ə
«döş»,
b iiz
«keçi», -i sözün motivi «keçiəmcəyi»
k e ç i
məməsindən
ibarətdir. Məlum
olduğu
kimi,
Azərbaycan
dilində
«keçiəmcəyi» adlı üzüm növü var. Tat dilinin Quba ləhcəsində
m ə m ə b iiz i
(hərfən: «keçiməməsi») eyni zamanda, həm
çiyələyin və həm də böyürtkənin
müvafiq
əlamətlə
səciyyələnən bir növünə də deyilir.
199
Dostları ilə paylaş: |
