Azərbaycan tatlarının dilinin materialları əsasında

Gülsüm Hüseynova. 
Tat dilinin leksikası
Püspüsə 
«gavalı  növü».  Bu  söz tat  dilində  həm  də  «xırda 
hissəcikli  quru,  rahat ovulan şey»,  «girmiç»  deməkdir.
Qarq 
«qozun yaşıl  qabığı»  («qovaq»),
B əlyabağı 
«balqabaq». 
Əsasən,  Abşeron, 
Quba,
Qonaqkənd ləhcələrində  geniş  işlənir.  Məs:  Ə  bəlyəbağı  yeqdə 
qutab  pezim.  «Balqabaqdan bir az qutab bişirək» və  s.
C ıbrıx 
«çılpaq»,  «qərzəksiz,  qərzəkdən  çıxmış  qoz, 
fındıq,  şabalıd». 
C ıb r ıx d a ıı  ç ıx m a q
 
«susuzluqdan yanmaq».  Tat 
ləhcələrində  də  bu  söz 
c ıb r ığ ı  d ə rm o r a ııZ /c ıb r ıx   d u r m a r  ən 
«cıbrığı  çıxmaq,  susuzluqdan  yanmaq»  mənasında  geniş 
işlənir. 
C ıb r ıx
 
sözü Azərbaycan  şivələrində də işlənir.
Ç ətənə 
«ləpəsi  çətin  çıxan».  İn  xoçəməzə  həmeyi 
ç ə tə ııe y i.
 
«Bu  qozun  hamısı  çətənədir».  Azərbaycan  dialekt  və 
şivələrində də bu söz  eyni mənada işlənir (12,  102).
G əlinbarm ağı 
-   Bakı  dialektində  bu  söz  üzüm  növünü 
bildirir.  İsmayıllı  şivəsində  isə  xüsusi  əhəmiyyəti  olan  yabanı 
bitkinin  adı  kimi  işlənir.  Tat  dilində  bu  sözün  qarşılığı 
«pəlpətyon»dur.
Q aqalaxırdi 
«dəvədabanı».  Hər  iki  mürəkkəb  sözün 
motivi  eynidir.
Tibb  term inləri. 
Tibbə  aid termin və  ifadələr tat  dilində, 
əsasən, 
xəstəliklərin 
adından 
ibarətdir. 
Məsələn: 
ç iim ə ü r ə //ç ü m ö r ə
 
«göz  xəstəliyi» 
(çi'tm 
« g ö z » , 
ö ü r ə //ö r ə  
«duman»); 
z ə r  d i
 
«sarılıq»  (
z ə r d
 
«sarı»  sözündən); 
quləZZolə 
«çiçək» 
(oıı  o
 
«su», 
- l ə
 
kiçiltmə 
bildirən 
şəkilçi); 
xıırıızyekZ Z xııru zek
 
«inaq»  müq.  et:  Azərb.  dial, 
x o r u z ə k  
zərdouZ Z zərdo
 
«yaradan  axan  sarı  su,  irin»;  bu  fakt  sözün 
motivində  öz  əksini  tapmışdır:  «Zərd»  +  «ab» 
is b ir ə
 
«insan 
ağzının  kənarlarında  əmələ  gələn  ağ  rəngli  yara» 
( is b ir
 
«ağ, 
ağrəngli», 
-ə
 
şək.) və s.
D ini  term inlər. 
Dinlə,  islamla  bağlı  söz  və  terminlərin, 
demək  olar  ki,  əksəriyyəti  ərəb  mənşəlidir və  Azərbaycan  dili
200

---

Gülsüm Hüseynova. 
Tat dilinin leksikası
vasitəsi  ilə  tat  dilinə  keçmişdir.  Məsələn: 
m ə llö
 
«molla», 
c ə n n ə t
 
«cənnət», 
c ə h ə n n ə m
 
«cəhənnəm», 
im o m
 
«imam», 
d ə fn  
«dəfn», 
tü r b ə t
 
«türbə», 
q u r b o n
 
«qurban», 
d iiö
 
«dua», 
q u r  ön  
«quran», 
ş iy ə
 
«şiə», 
s iin n i
 
«sünnü», 
m iis ü lm u n
 
«müsəlman», 
m ə z o r
 
«məzar», 
m ə lə k
 
«mələk», 
c ə n ə m o z
 
«canamaz», 
p e y ğ u m b ə r
 
«peyğəmbər», 
x u d o
 
«allah», 
s e y i d
 
«seyid» və  s.
K ənd  təsərrü fatı  ilə  bağlı  term inlər. 
Tat  dilində  kənd 
təsərrüfatının  müxtəlif  sahələrinə  aid  terminlər  mövcuddur. 
Vaxtilə  bu  sahələr  peşə,  sənət  səviyyəsində  olmuşdur.  İndi  də 
əhalinin  müəyyən  bir  hissəsi  bu  sahələrlə  peşə  kimi  məşğul 
olur.  Belə  sahələr arasında  arıçılıq,  quşçuluq,  qoyunçuluq və  s. 
qeyd  edə  bilərik.  Bu  sahələrdə  işləyənlərin  leksikasında  kənd 
təsərrüfatına  aid  müxtəlif  vasitələrin  adları  işlənir.  Kənd 
təsərrüfatı  alətləri,  kənd  təsərrüfatı  üçün  nəzərdə  tutulmuş 
tikililər,  istehsal  prosesində  alınan  məhsulların  adları  bu 
leksikanın  tərkib  hissələrini  təşkil  edir.  Məsələn: 
s a q o t
«dəhrə», 
tə v ə r
 
«balta», 
ta p a n ç ii
 
«belə  bənzər  alət», 
x iy ə h  
«kürk», 
b ilin c
 
«yaba», 
q a r  ta n  q a
 
«yüyən», 
d a m d a m u n d a n  
«körükü  basmaq», 
k ö y d ım
 
«tövlə», 
m ə b r ə d
 
«yeyə», 
r ə n c b ə r i 
«əkinçilik»,  «rəncbərlik», 
s ə r g in
 
«peyin», 
x ır ş
 
«ağuz» 
(doğmuş  heyvanın  ilk  südü)  və  s.  Kənd  təsərrüfatı  sahəsində 
işlədilən bir neçə termini nəzərdən keçirək.
A ğıl/ağul 
«yayda  mal-qara  saxlamaq  üçün  ətrafı  çəpərə 
alınmış  açıq  yer»;  «qışlaqda  qoyunlar  üçün  qamışdan 
hazırlanmış  yer.  Məs.:  Mərəqoya  amarund  bə  ağul  (Dəv.) 
«Qoyunlar ağıla gəldi» və  s.
Qilində. 
İsmayıllı  şivəsində  «heyvanın  boynuna  keçirilən 
dairəvi  ağac»  mənasında  qeydə  alınmışdır.  Tat ləhcələrində bu 
söz «boyunbağı,  muncuq» mənalarını bildirir.
X arazan 
«kotana,  arabaya  qoşulan  öküzlərin  birinci 
cütü».
B əhərxır. 
Bakı  dialektində bu  söz  «müvəqqəti  bağ kirayə
201

---