103
adambaĢına illik ġX-nin təqribən 125 ABġ dolları olduğunu qiymətləndirir. Real göstərici məlum olmasa
da, görünür ki, EBM-in nəticələri vəziyyəti nəzərəçarpacaq dərəcədə aĢağı qiymətləndirir. Gələcək sorğular
bu ölçmə məsələlərini nəzərə almalıdır.
6.27
ŞX-nin alt-kateqoriyalara bölünməsi faydalı təsəvvürlər yaradır. 6-54 və 6-5 saylı
cədvəllər kvintillər və Ģəhər/kənd yerləri üzrə bölgünü əks etdirir. Ümumi ġX-lər mütləq
göstəricidə qeyri-yoxsullar arasında xeyli yüksəkdir. Bütün kvintillər üzrə dərmanlar cəmi ġX-nin
dörddə üçünü təĢkil edir. Lakin hər bir kvintilin ümumi ġX-lərin bir hissəsi kimi, yoxsulların
dərman alıĢlarının daha böyük hissəsini həkim məsləhəti olmadan əczaxanadan dərman
preparatlarının alınması təĢkil edir, halbuki qeyri-yoxsullar dərmanları ambulator xidmətə
müraciətlə birlikdə əldə etməyə meylli olurlar. Qeyri-yoxsullarla müqayisədə, yoxsullar ümumi
ġX-nin daha az hissəsini ambulator xidmətə sərf edirlər. Yoxsulların özünümüalicə meyli
yuxarıda qeyd edilmiĢ maliyyə məhdudiyyətlərinin təcəssümüdür və keyfiyyətli tibbi məsləhətin
olmaması haqda mühüm narahatlıqlar doğurur. Stasionar məsləhətlər və dərmanlar istənilən
kvintil üzrə ġX-lərin ən böyük nisbətini təĢkil etmir, lakin faktlar mövcuddur ki, stasionara
xərclənən vəsaitlərin əhəmiyyətli hissəsi (təqribən dörddə biri) xidmət göstərənlərə qeyri-rəsmi
ödəniĢlərdən ibarətdir. Lakin qeyri-rəsmi ödəniĢlərin dəqiq fərqləndirilməsi və ölçülməsi çətin
olduğundan, bu nəticə bir qədər ehtiyatla Ģərh edilməlidir. Sonda qeyd etmək lazımdır ki, ġX
səviyyələrində məcburi köçkünlərlə ümumi əhali arasında cüzi fərq mövcuddur.
Cədvəl 6-4 Ġstehlak kvintilləri üzrə ġX-nin tərkibi (ildə adambaĢına AZN)
Ambulator
məsləhət
Ambulator
dərmanlar
Stasionar
məsləhət
Stasionar
dərmanlar
Dərmanlar
(həkim məsləhəti
olmadan)
CƏMĠ
1
3.3
14.3
3.8
3.1
8.8
33.2
2
8.8
29.9
6.1
6.2
11.2
62.5
3
17.3
49.1
8.4
8.0
13.0
95.7
4
27.8
85.7
11.5
12.8
26.2
163.9
5
91.3
217.0
27.3
32.8
43.3
411.7
Cəmi
29.7
79.2
11.4
12.6
20.5
153.3
Mənbə: YSQS, 2008-ci il
Cədvəl 6-5 ġəxsi xərclərin Ģəhər-kənd xüsusiyyətləri
Bakı
Digər Ģəhərlər
Kənd
ġəxsi
xərclər
(ildə adambaĢına AZN)
184.4
143.8
141.1
Mənbə: YSQS, 2008-ci il
6.28
Səhiyyəyə şəxsi nağd ödənişlərin qiymətləndirilməsinə ümumi yanaşma onların nə
dərəcədə ―yoxsullaşma‖ya səbəb olmasından ibarətdir. Yəni, əgər ev təsərrüfatı (ġX-dən əvvəl)
ölkə üzrə yoxsulluq həddindən yüksək istehlak xərclərinə malikdirsə, lakin onların (ġX-dən
sonrakı) ümumi qeyri-səhiyyə xərcləri yoxsulluq həddindən aĢağıdırsa, onlar səhiyyə üzrə ġX
səbəbindən yoxsulluğa düçar olmuĢ hesab edilə bilər. Bunun ġX-nin yoxsulluğa həqiqi təsirinin
qiymətləndirilməsinin dəqiq üsulu olub-olmaması müzakirə mövzusudur və HaĢiyə 6.3-də baxılır.
Ġndi isə Azərbaycanda ġX üzündən yoxsulluğa düçar olmanın Diaqram 6-9-da əks etdirilmiĢ
qrafiki təsvirinə baxaq. Ev təsərrüfatları üfüqi ox boyunca ümumi istehlak üzrə sıralanmıĢdır.
ġaquli "damcıyabənzər" xətlər səhiyyə üzrə ġX-ləri əks etdirir, böyüklər üçün ekvivalentdə
yoxsulluq həddi isə 86.3 AZN səviyyəsində üfüqi xətlə əks etdirilmiĢdir. Ev təsərrüfatının ümumi
104
istehlakı onu yoxsulluq həddindən yuxarıda qərarlaĢdırır, səhiyyə üzrə ġX-lər isə aĢağı salırsa,
sübut etmək olar ki, səhiyyə xərcləri səbəbindən yoxsullaĢma baĢ vermiĢdir. Baxmayaraq ki,
üfüqi xətlərin qalınlığı yoxsullaĢma səviyyəsini ĢiĢirdə bilər, bu, hər halda, tez-tez baĢ verən
hadisədir.
HaĢiyə 6.3: Səhiyyədə maliyyə müdafiəsinin ölçülməsi məsələləri
Bu bölmədə yoxsullaĢmaya səbəb olan və faciəvi Ģəxsi nağd səhiyyə xərclərinin müzakirəsi daha
diqqətli müĢahidəni təmin edən bir neçə məsələni diqqətə çatdırır.
a
Bir tərəfdən, onlar xəstəliyin ev
təsərrüfatlarına dağıdıcı təsirini
aşağı qiymətləndirə bilər. Aydındır ki, onlar sağlamlığa dəyən zərbədən
(məsələn, iĢdən kənar vaxtda) yaranan gəlir itkilərinin səbəbi ola bilməz, bunun da bəzi kontekstlərdə tibbi
xərclərin birbaĢa təsirindən daha əhəmiyyətli olduğu göstərilmiĢdi (Qertler və Qruber, 2002-ci il). Lakin
mübahisə etmək olar ki, bu, təkcə səhiyyənin maliyyələĢməsinin təĢkili vasitəsilə deyil, həm də sosial
müdafiə sistemi vasitəsilə həll edilməli olan bir məsələdir. Bundan əlavə, onun tam təhlili Azərbaycanda
hazırda mövcud olan sorğu alətlərindən daha mürəkkəb olanlarını tələb edəcəkdir. Ġkinci səbəb odur ki,
xidmət nöqtəsindəki yüksək ġX bütövlükdə ailələri zəruri müalicəni almamağa vadar edə bilər, hazırkı
bölmədəki məlumatlar isə bunu əhatə etmir. Belə bir vəziyyət həqiqətən narahatlıq doğursa da burada o,
maliyyə müdafiəsini səhiyyə sisteminin mühüm
vəzifəsi hesab etməkdənsə, daha yaxĢı səhiyyə
göstəricilərinə nail olmaq
vasitəsi kimi maliyyə cəhətdən çıxıĢa aid edilir (yuxarıdakı bölmədə baxıldığı
kimi).
Digər tərəfdən, burada müzakirə edilən yanaĢma ġX-nin dağıdıcı təsirini olduğundan yüksək
qiymətləndirə də bilər. Birincisi, o, ġX-nin könüllü olmadığını ehtimal edir. Əlbəttə, bəzi hallarda bu belə
deyildir, lakin bunun əksinin, yəni səhiyyə xərclərinin nəzərdə tutulan olmasının fərz edilməsi həqiqətə
daha az uyğun gəlir, beləliklə də birinci yanaĢma daha uyğun görünür. Ġkincisi və daha vacib olanı ondan
ibarətdir ki, araĢdırma ev təsərrüfatlarının bu yüksək ġX-ni əslində necə ödəyə bildiyinə nəzər salmır. Biz
fərz etmiĢik ki, ġX olmadığı təqdirdə ümumi istehlak eyni olardı, lakin ev təsərrüfatı ―daha yaxĢı‖ Ģeylərə
pul xərcləyə bilərdi. Reallıqda ev təsərrüfatları yığımın, borcun aĢağı salınması, yaxud vəsaitlərin satılması
kimi istehlakın tənzimlənməsinə imkan verən bir neçə mümkün uyğunlaĢma mexanizmindən istifadə edə
bilər. Burada fərz edilirdi ki, müəyyən bir dövrdə xərc aparan xəstəlik halı eyni dövrdə ümumi istehlaka
dərhal və eyni dərəcədə təsir göstərir ki, bu, əlbəttə, doğru deyil. Lakin bunun tam təhlili xəstəlik halları,
səhiyyə xərcləri və ev təsərrüfatlarının digər qərarları haqqında hazırda mövcud olmayan uzunmüddətli
ətraflı sorğuların həyata keçirilməsini tələb edəcəkdir. UyğunlaĢma mexanizmlərinin sağlamlığa dəyən
zərbədən sonra buradakı nəticələrin əks etdirdiyindən ―daha yumĢaq enmə‖ imkanını nəzərdə tutmasına
baxmayaraq, kömək üçün bu kanallardan istifadə edilməsi yenə də zamanlararası
rifaha nəzərəçarpan mənfi
təsir göstərir və buna görə də əhaliyə maliyyə müdafiəsini real olaraq təmin edəcək düzgün əvvəlcədən
ödəniĢ və risk bölgüsü mexanizmlərinin mövcudluğundan daha az arzu ediləndir. Ümumiyyətlə, maliyyə
müdafiəsinin ölçülməsinin təkmil metodlarının olmamasına baxmayaraq, bu bölmədə istifadə edilən
yanaĢmalar Azərbaycanda səhiyyə xərclərinin yoxsulluğa təsirinə dair xüsusilə beynəlxalq ölçülər
kontekstində vacib anlayıĢları təmin edir.
a. Buradakı müzakirədə Vaqstafa (2008) istinad edilmiĢdir.
Diaqram 6-9 Səhiyyəyə çəkilən ġX-nin yoxsulluğa düçar olmağa təsiri