Azərbaycan və osmanli imperiyasi (XV – XVI əsrləR)
Yüklə 2,84 Kb. Pdf görüntüsü
|
79 qarşısına çıxmışdı. 115 ―Əgər indi sən də mənim mərdlik və mərdanəliyimi müşahidə etmək istəyirsənsə, pərdə arxasında əyləşən qadınlar kimi deyil, şir ovlayan nəhənglər kimi top-tüfəng qalasından çıx * və bizi ilahi qüdrətimizi gör!.. Həmin məktubda Sultanın dördüncü yürüşü üçün fitva verərək sünni üləmaları da tənqid olunur. Bu, artıq Şah Təhmasibin ideoloji mübarizəsidir: ―Məlumunuz olsun ki, biz sizin üləmaları bir neçə xüsusiyyətə görə kafir, fitnəkar, bədbəxt və üzüqara sanırdıq. Onların əksəriyyəti rəsulullah evinə ədavət edir. Sünniliyə öz müstəqil münasibətini bildirən Şah təhmasib sonra şiələrin və şiəliyin tərifinə keçir. ―Osmanlıların və Mərvani davamçılarının məzhəb və qanununun şərəfsizliyinə və rüsvayçılığına baxmayaraq, siz şiə tayfasına ―rafezi‖ demiş, onları ―şiəye-şəniyye‖ (―murdar şiə‖) adlandırmısınız . Həzrıte-kainatın (Məhəmməd peyğəmbərin – Ş.F.) dövründə onlara heç kim belə deməzdi‖. 116 ―Yazmısan ki, üç illik yaraq-yasaq hazırladığından sonra, ağır qoşunla dörd bir tərəfdən İrana yollanırsan. Sən beş dəfə bu diyarı tutmaq və viran etmək üçün üç yüz minlik qoşunla gəlmisən * . Qüvvət və qüdrət toplamısan ki, [burada] beş gün qala biləsən. Sən gərək mənə yazdığın layiqsiz məktubun bu cavabını oxuyub cəhalət və ədavəti tərk edəsən, peyğəmbər şəriətinə tabe olasan, islam əhlinin yolunu tutasan, inadı yerə qoyasan və səadət tapasan‖. 117 Osmanlı ordusunun Azərbaycana dördüncü yürüşü xüsusunda Şah Təhmasibin ―Təzkirə‖sində də məlumat vardır. Orada deyilir ki, əmir Həsən bəy Yüzbaşının Osmanlı ordusuna hücum etmək barədəki təklifinə şah razı olmamış, ―mən qəfildən onlara hücum edib, qanlarına bais ola bilmərəm‖ demişdir. Şah Təhmasib yazır: ―Onların ―gəlin döyüşək‖ sözlərindən məlum olur ki, neçə dəfə sizi cəngə çağırdıqsa da, gəlmədiniz, qaçdınız və biz buna görə də geri qayıdırıq. Xülasə, bundan üç gün sonra xandgar geri qayıtdıq. Sonra Şahverdi Sultan mənə dedi ki, əgər əmr etsəniz, biz irəli gedər, Arazda toplanan qoşuna hücum edərik. Razılaşmadım‖. 118 Sultan Süleymanın ikinci vəziri İsgəndər paşanın və ərzurum hakimi Ayaz paşanın Səfəvi əmir və vəzirlərinə göndərdiyi məktublar (―Məlumunuz olsun ki, biz bundan əvvəl də siz tərəfə məktub yollamışdıq, məqsədimiz sərhəd vilayətlərin əmirləri arasında sülh olmasıdır. Əgər onlardan sədaqət görünsə, bu tərəf də sədaqətə əməl edəcəkdir‖), 119 Şah Təhmasibin dövlət başçıları Şahqulu Xəlifə, Sevindik bəy Qorçibaşı, Məsum bəy Səfəvi və Bədrxan Əmirdivanın birgə yazdıqları məktub 120 hər iki ordunun artıq döyüşlərdən bezdiyini göstərir. Lakin Sultan öz qürurunu sındırmaq istəmir. ―Məktubunuz gəldi. * Tür tədqiqatçısı F.Kırzıoğluya görə, Sultan Süleyman doğrudan da ikinci ―Şərq səfəri‖ndən sonra ―xəstəhal olduğundan‖ heç bir hərbi döyüşdə şəxsən iştirak etmir, yeni ölkə və vilayətlərin zəbti üçün vəzir və paşalarını yollayırdı. 1552-ci ilin baharında 59 yaşlı sultan Macarıstan üzərinə yeni yürüşə də öz vəzirini yollamışdı və özü ―ovlaqlarda ov edərək‖ istirahətlə gün keçirməkdə idi. (Bax: F.Kırzıoğlu. Göstərilən əsər, səh. 209-210). * Şah təhmasib ―beş hücuma işarə etməklə görünür ki, Sultan Səlimin 1514-cü ildə Azərbaycana yürüşünü də nəzərdə tutmuşdur. 80 Bizim xidmətimizdə olan vəzir və qulların siz tərəfə heç bir sülh məktubu göndərilməmişdir. Bizim üçün nə zərurət vardır ki, sizinlə sülh bağlamağı arzulayıb məktub göndərək? Sülhə çatmaq istəyirsinizsə, bilin ki, sülh qapısı bağlıdır. Əlacsız qalıb zəbun olanlar sülh xahişi elə xahişi edə bilərlər‖. 121 Sultan Süleyman yenə də qızılbaşları kafir adlandırır: ―Kafir kimə deyirlər? Əgər kafir yalnız ölkəsində kilsə olan adamlardırlarsa, ölkənizdə kilsə yoxdur, lakin siz imamın və islamın kimi və nə olduğunu bilmirsiniz‖. 122 ―Sonuncu namənizdə sülh əhvalı zikr olunmuşdur. Əgər sülh istəsəydiniz, öz məmləkətinizdə oturub, fitnə- fəsada başlamazdınız. Əgər həqiqətən sülh istəyirsinizsə, bir adam göndərin ki, təklifinizə cavab verilsin‖. 123 Lakin sultan yenə də özünün Azərbaycana etdiyi hücumlara bəraət qazandırır: ―Şərq məmləkətləri üzərinə bizim tərəfimizdən hər dəfə yürüş edilərkən, bilin ki, bunlar məhz islam qayda-qanununu himayə etmək və dini işlərə riayət olunması üçün edilmişdir‖. Sultanın bu məktubunda hədə-qorxu duyulsa da, nəhayət sultan bildirir: ―Əgər sizin xatırlatdığınız əhdi-peyman etibarlıdırsa özünüzün mötəbər əmirlərinizdən birini bizim tərəfə yollayın və verdiyiniz söz və şərtdən kənara çıxmayın‖. 124 Tezliklə Şah Təhmasibdən cavab məktubu alan Sultan Süleyman orada bu cümlələri oxuyur: ―Fərruxzad bəy Eşikağasını risalət təbliği və sədaqət təkidi üçün ali dərgaha göndərdik. Qoy sülh elə möhkəm olsun ki, bundan sonra bütün islam əhli, əsgər ya rəiyyət olmasından asılı olmayaraq, əmin-amanlıq beşiyində asudə və xoş-hal yaşasın! Qoy həmişə yazışma və elçi gediş-gəlişi davam etsin!‖. 125 Heydər Evoğlunun ―Münşəatı‖nda dərc olunan başqa bir məktubunda isə Şah Təhmasib Osmanlı-Səfəvi döyüşlərinin başvermə səbəblərini izah edir, Əlqas Mirzəni, Osmanlı sərhəd əmiri İbrahim paşanı, ―sərhədləri qoruyan bəzi alçaq adamlar‖ təqsirləndirir, sülhün Türkiyə ərazisindən keçib Beytullaha gedən zəvvarlar üçün zərurət olduğunu bir daha xatırladır. 126 beləliklə, Sultan Süleymanın razılığından sonra, iki elçi heyəti - əvvəlcə Şahqulu bəy Qacarın, az sonra isə Fərruxzad bəyin başçılıq etdiyi heyətlər Türkiyəyə yollandı. Müqavilənin dəqiq imzalanma günü məsələsində İran və Osmanlı tarixçilərinin məlumatlarını hərtərəfli araşdıran O.Əfəndiyevin fikrincə, həmin sülh 1555-ci ilin may ayının 29- da imzalanmışdır. 127 Alman müəllifi Hammerin yazdığına görə, Amasya sülhü Osmanlı imperiyası və Səfəvi dövləti arasında imzalanmış ilk rəsmi sülh olmuşdur. 128 Amasya müqaviləsinin şərtlərinə əsasən Gürcüstanın qərb vilayətləri (İmeretiya, Meqreli və Qori) Türkiyənin, şərq vilayətləri isə (Mesxetiya, Kartli, Kaxetiya) Səfəvilərin, həmçinin, ermənilər yaşayan torpaqların qərbi Osmanlıların, şərqi isə qızılbaşların hakimiyyəti altına keçməsi haqqında İsmayıl Uzunçarşılının fikri yanlışdır 129 və heç bir sərhəd dəyişikliyinin müqavilə olmadığı barədə Sultan Süleymanın özünün Şah Təhmasibə belə bir məlumatı vardır: ―Sülh, vaxtı Yüklə 2,84 Kb. Dostları ilə paylaş:
|