Azərbaycan və osmanli imperiyasi (XV – XVI əsrləR)
Yüklə 2,84 Kb. Pdf görüntüsü
|
71 hücuma keçib, onlara qalib gələ bilərik‖ təklifini edən və hücumun vaxtını 1519-cu ilin aprel ayına salan Şah İsmayıla yazılan cavab olduqca gec, 5 ildən sonra, 1524- cü ilin avqust ayında Səfəvilər sarayına yetişmişdi. Lakin V Karlın ―müştərək düşmənimiz olan Osmanlı türklərinə qarşı birgə mücadiləyə hazırıq‖ cümləsini oxumaq Şah İsmayıla qismət deyilmiş. O, 1524-cü ilin may ayının 23-də vəfat etmişdi. 71 O zaman Osmanlı taxt-tacının da sahibi Sultan Səlim deyildi. O, Şah İsmayıldan 4 il əvvəl ölmüş, 1520-ci ilin sentyabr ayının 30-dan etibarən şahzadə Süleyman ―Sultan Süleyman‖ olmuş, imperiyaya başçılıq etməyə başlamışdı. Sultan Səlimin vəfatından sonra da Osmanlı-Səfəvi münasibətləri düşməncəsinə olaraq qalmaqdaydı. Şah İsmayıl yalnız 1523-cü ildə Sultan Süleymana ilk məktubunu yazıb, onu həm taxta cülusu, həm də Rodosu fəth etməsi münasibətilə təbrik etmişdi. 72 Lakin sultanın əmri ilə rəisül-küttab (baş münşi) Cövri Çələbi tərəfindən şaha cavab məktubu yazılmışdısa da, 73 münasibət yaxşılaşa bilmirdi. Hətta, Şah İsmayılın ölümü münasibətilə Gilan hakiminə məktub yollayan Sultan Süleyman İrana hazırlanan yürüşə bu ölüm hadisəsinin mane olduğunu (―Ərdəbiloğlu öldü. Məncə, o qəddar zındıqları dəf etmək üçün Şərq diyarına yürüş etmək fikrindəydim‖), lakin bununla belə tezliklə yürüşün baş tutacağanı (―İran məmalikinə hücum edəcəyəm, bu işdə o cənabın da köməyi vacibdir‖) bildirir. 74 I Səlimin vaxtında Azərbaycanı işğal etməyə nail ola bilməyən Osmanlı Türkiyəsi I Sultan Süleyman (hakimiyyət illəri: 1520-1566) zamanı öz ərazisini şərq istiqamətində genişləndirmək üçün dəfələrlə cəhd etdi. 75 Səfəvi hökmdarının yaşının azlığı (Şah Təhmasib taxta çıxarkən 10 yaşında idi. Ş.F.) və Qızılbaş dövləti daxilində əmirlərin yüksək vəzifələr əldə etmək naminə tez-tez baş verən qanlı toqquşmaları 76 Azərbaycanın tezliklə Türkiyə ərazisinə qatılması üçün əlverişli şərait yaratmışdı. Lakin Osmanlı sultanının başı imperiyanın nüfuzunu Hindistan, Suriya və Misir istiqamətində genişləndirməyə və portuqallara qarşı mübarizəyə qarışdığı üçün həmin imkandan istifadə olunmadı. Buna baxmayaraq, hələ öndə 4 böyük hücum dururdu. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Sultan Süleyman Osmanlı taxtına çıxdığı ilk illərdən başlayaraq ―Şərq diyarına‖-Azərbaycana hücum etmək fikrində idi. Bu məqsədini həyata keçirmək üçünsə hər hansı bir bəhanə lazım idi. Şah Təhmasibə atasının vəfatından az sonra sultanın olduqca təhdidamiz bir məktubu təqdim olundu. * Şah İsmayılın 1523-cü ildə, gec də olsa Osmanlı sultanının taxta çıxmasını təbrik etdiyinə baxmayaraq, görünür ki, diplomatik əlaqə saxlamaq naminə həmin hadisə yeni Səfəvi hökmdarı tərəfindən də alqışlanmalı və hətta * Sultanın Gilan hökmdarına yollamış olduğu məktub h. 931-ci ilin ramazan ayında (1525-ci ilin iyul ayının I yarısında) yazıdığı üçün güman etmək olar ki, Şah Təhmasibə yazılan məktub da təxminən 1525-ci ilin yay aylarında ünvana çatdırılmışdır. 72 Səfəvilərin hərbi cəhətcə onlardan güclü Osmanlılardan asılılığı xüsusi olaraq qeyd edilməli idi. Şah Təhmasibə gələn məktub təhqiramiz ifadə və hədələrlə dolu idi: ―Nə üçün sarayıma adam göndərib, öz tabeliyini bizə izhar etmədin? Ağlının nöqsanı mənim yaxın vaxtlarda Şərq diyarına hücum edəcəyimə səbəb olubdur. Çadırımın təkcə Təbriz və Azərbaycanda deyil, bəlkə də [bütün] İran və Turan məmləkətlərində qurulması müəyyən edilmişdir‖. 77 Sultan Süleyman bu hədə- qorxudan sonra Səfəvi şahına hətta döyüşsüz təslim olmağı təklif edir: ―İndi sən gərək öz xanimanın və məmləkətini taraca vermədən tacını başından çıxarıb, əcdadın kimi əyninə kətan parçadan paltar geyərək dərvişlik zaviyəsində əyləşəsən. Fərmanıma cavab göndərib, [əgər] ərsənsə döyüşə hazır olasan‖. 78 Belə sərt yazılmış məktub göndərildiyinə baxmayaraq, Türkiyənin Azərbaycana hücumu 1534-cü ilə kimi ləngidi. Sultanın hücum barədə qəti qərara gəlməyinə səbəb iki Səfəvi əmirinin - Noxud Sultan Mosullu (Luristan hakimi Zülfüqar xan) və Ölmə Təkəlinin (Azərbaycan əmirəl-ümərası) Şah Təhmasibə xəyanəti olmuşdur. Noxud Sultan h. 934 (m. 1528)-cü ildə Bağdada hücum edib, oranı öz əlinə keçirmiş və özünün bundan sonra Azərbaycan şahına deyil, Türkiyə sultanına tabe olacağını bildirmiş, hətta Sultan Süleymana məktub yazaraq, Bağdadın açarlarını ona göndərmişdi. 79 Bir il sonra Bağdada hücum edən Şah Təhmasib yenidən şəhəri öz əlinə keçirmişdi. 80 Qızılbaş hökmdarına xəyanət edib ―ömür kasasının hələ dolmadığına görə‖. 81 Osmanlı sultanına sığınan Ölmə Təkəli * isə sultanı tez-tez Azərbaycana və İraqa hücum etməyə şirnikləndirir, Şah Təhmasibin başının Xorasanda özbəklərlə müharibəyə qarışdığını və Azərbaycanın dərhal ələ keçiriləcəyini bildirirdi. Buna görə də, Sultan Süleyman 1534-cü ilin yayında böyük bir ordu ilə Azərbaycana birinci yürüşünü etdi. Artıq, sentyabr ayının sonuna qədər, başda Təbriz olmaqla Azərbaycanın cənub hissəsi Osmanlı qoşunları tərəfindən zəbt edilmişdi. Bu xəbəri eşidən Şah Təhmasib Xorasandan çıxıb əvvəlcə Reyə, sonra isə Qəzvinə və Əbhərə gəlib çatdı. O, atası Şah İsmayıl kimi əzəmətli türk ordusunun önünə çıxıb vuruşmağın məğlubiyyətlə nəticələnəcəyini bildiyi üçün döyüşə girməməyi qət etdi və özünün bu hərəkətini əsərində belə əsaslandırdı: ―Onun məktubuna cavabda yazdım ki, həzrət * Kiçik Asiya Təkə-türkmanlarından olan, lakin qızılbaşlara qoşularaq, 1511-ci ildə, yuxarıda bəhs etdiyimiz ―Şahqulu üsyanı‖nda iştirak edən, Sultan Səlimin təqibinə məruz qalaraq, Şah İsmayılın yanına qaçan Ölmə bəy (Üləma, Ulama) Şah Təhmasib vaxtı bəylərbəyi oldu, qohumu Çuhə Sultan Təkəlinin öldürülməsindən sonra isə onun yerinə şahın baş vəziri olmaq fikrinə düşdü, lakin buna nail ola bilmədiyindən Türkiyəyə getdi, 1531-ci ildə Bidlis bəyliyi ona verildi, ―paşa‖ tituluna layiq görüldü, Sultanı Azərbaycana yürüşə tərğib etdi, özü də bir neçə dəfə hücumla Təbriz və Ərdəbilə qədər gəlib çıxdı. (Həsən bəy Rumlu. Əhsənüt-təvarix, Seddon nəşri, səh. 237, 239; Şərəfxan Bidlisi. Şərəfnamə, I cild, səh. 418- 421). Osmanlı ordusunun Azərbaycana üçüncü yürüşü ərəfəsində Bosniyada bəylərbəyi olan Ölmə paşa Təkəli ―İran barədə yaxşı məlumatı və tanışlığı olduğu üçün‖ İstanbula çağırılıb Ərzuruma bəylərbəyi və Əlqas Mirzəyə lələ təyin edildi və yenə də Azərbaycana hərbi səfərdə iştirak etdi (F. Kırzıoğlu. Göstərilən əsər, səh. 180-186). Yüklə 2,84 Kb. Dostları ilə paylaş:
|