Azərbaycan və osmanli imperiyasi (XV – XVI əsrləR)
Yüklə 2,84 Kb. Pdf görüntüsü
|
67 Göstərdiyimiz bu səbəblərdən başqa, Osmanlı ordusunun qonşu ―Şərq diyarına‖ hücuma aparılmasında ordudakı yeniçərilərin (qeyri-müsəlman Osmanlı piyada döyüşçüləri – Ş.F.) böyük qarət ələ keçirmək üçün hərbi yürüşə çıxmaq istəyi də müəyyən rol oynamışdır. Osmanlı diyarında yeni sultanın hakimiyyətə gəlməsi ilə əlaqədar orada yaranan hərc-mərcliyi bilən ―Sufeyi-kamil‖ (―Kamil sufi‖), yəni, şah İsmayıl dərhal Nurəli Xəlifə Rumlunu ―sadiq sufiləri bir yerə toplamaq‖ üçün Anadoluda elə atəş törətdi ki, evlərlə bərabər adamlar da yandı. O, üstünə yeriyən Osmanlı qoşununu məğlub edib, Toqatı tutdu, ―Sufeyi-kamil‖in adına xütbə oxutdu. Nurəli Xəlifə Ədirnədən Qazçayırı adlı yerə gəldikdə, hətta öz atası Sultan Bayazidə və qardaşı Səlimə qarşı üsyan edən Sultan Murad da 10 minlik qoşunu ilə qaçıb ona birləşdi. 44 Yenidən Toqata qayıdıb şəhəri yandıran bu birləşmiş ordu Nikşəhrə gəldi. Orada Sultan Murad Xəlifədən ayrılıb, Təbrizə - Şah İsmayılın yanına getdi. Nurəli Xəlifə isə Ərzincana gedib, 15 minlik bir orduya qalib gəldi. Sultan Səlimin Qızılbaş dövləti üzərinə təcili hücuma keçmək niyyətinin başqa bir səbəbi də məhz bunda idi. O, yenicə taxta çıxdığı üçün öx qüvvəsini gərək həm ―özününkülərə, həm də biganələrə‖ göstərəydi. 45 O.Ə.Əfəndiyevin qeydinə görə, Səfəvi dövlətinin hərbi-siyasi tarixində Çaldıran döyüşü mühüm mərhələ olmuşdur. Bu döyüş Kiçik Asiyada yaşayan şiələrdən kömək ala biləcəkləri xüsusunda Səfəvilərin ümidini yanlış olduğunu göstərdi. 46 Döyüşdən əvvəl Sultan Səlimin güclü hazırlıq işi apardığının əksinə olaraq Şah İsmayıl ―İsfahan boyalarında ov etməklə‖ məşğul idi. 47 Azərbaycana hücum ərəfəsində Sultan Səlim bir-birinin ardınca üç məktub göndərir. Həmin məktubların hamısı təhqiramiz xitab və hədə-qorxu ilə doludur. Osmanlı sultan qızılbaş şahının əlindən bərk yanıqlı idi. Məlumdur ki, bir çox ölkələrin, o cümlədən də Şərq ölkələrinin diplomatiyasına xas cəhətlərdən biri də, taxta yeni cülus edən hökmdarın başqa yaxın və uzaq dövlət başçıları tərəfindən də rəsmən tanındığına baxmayaraq, hələ Şah İsmayıl onu təbrik etməmiş, beləliklə də yaxın bir qonşu kimi onunla siyasi əlaqə yaratmaq cəhdində olmamışdı. 48 Təbiət etibarilə kin-küdurətli bir şəxs olan Sultan Səlim Azərbaycana qoşun çəkməklə bu hərəkətin əvəzini Şah İsmayıldan çıxmalı idi. Məhz elə buna görə də Sulktan Səlim birinci məktubunda qızılbaş hökmdarının da müqabil olaraq özü tərəfindən şah kimi tanınmadığını bildirmək məqsədilə ona ―Əmir İsmayıl‖ deyə müraciət etmişdir. 49 Sonra o, həmin məktubda Səfəvi hökmdarını şəriətə müxalif əməllərdə günahlandırır, onun və ona uyanların qətlinin vacib olduğunu bildirir. Lakin məktubdan göründüyü kimi, Sultan Səlim iki dövlət arasındakı ixtilafın döyüşsüz də həll oluna biləcəyinə işarə edərək (―Əgər, sən tövbə edib, əlindəki ölkəni Osmanlı ölkəsi saysan, çox yaxşı, yox, əgər belə hərəkət etməsən, Allahın istəyi nəsə o da olacaqdır‖), 50 onu döyüşdən çəkindirməyə cəhd etmişdir, çünki həmin döyüşün məsuliyyətini başa düşmüş, ola bilsin ki, özünün qələbə çala biləcəyinə tam arxayın olmamışdı. 68 Şahdan cavab almayan sultan ona ikinci məktubunu yollayır. Müqabil tərəf yenə susur. Üçüncü məktub yazılır, Osmanlı ordusu Ərzincandan Azərbaycana doğru daha da irəliləyir, nəhayət sultanın üç məktubuna şahın bir cavab məktubu gəlir. Şah İsmayıl Sultan Səlimə bildirir ki, Qızılbaş və Osmanlı dövlətləri arasında heç də elə böyük ixtilaf yoxdur, onların münasibətlərinin pisləşməsinə Əlaüddövlə Zülqədər (qonşu hakim) səbəb olmuşdur. Bu məktubun yazı tərzindən görünür ki, Şah İsmayıl da döyüşdən çəkinir və arada sülh yaranacağına ümid edir. Məhz bu niyyətlə də o, Şahqulu ağanın elçi sifətilə Osmanlı sultanının hüzuruna göndərildiyini bildirir. ―Bu məktubu dostcasına yazdıq və Sizə qarşı çıxmaq üçün hazırlığa başladıq. İndi, istədiyinizi edin. Əli övladları ilə savaşanların özləri yox olmalıdır!..‖ 51 Biz Çaldıran döyüşü ilə əlaqədar mənbə və ədəbiyyatların verdikləri məlumatların təhlili ilə məşğul olarkən, belə qənaətə gəldik ki, hərbi təchizat və qüvvə cəhətincə Osmanlılardan xeyli zəif olan Qızılbaşlar gərək həmin döyüşə çıxmayıb gözləmə mövqeyi tutaydılar. Əgər belə olsaydı, Osmanlılar elə onsuz da öz torpaqlarına dönmək məcburiyyətində qalacaqdılar, çünki Azərbaycana yürüş edən iki yüz minlik böyük bir ordunun yad ölkədə qalması üçün heç bir şərait yox idi. Sultan Səlimin bu xüsusda Sevindik adlı bir xana yolladığı ―Çaldıran fəthnaməsi‖ndə açıq-aşkar belə yazılmışdır: ―O zalım və qəddarın (Şah İsmayılın - Ş.F.) şərindən ətraf əmin olmadığı üçün bu vilayətlərdə qışlamaq çox zor olduğundan Osmanlı mülkünə dönmək lazım gəldi‖. 52 Lakin Osmanlı qoşununun geri dönmə labüdlüyünə baxmayaraq, Sultan Səlim özünün qələbəsindən olduqca qürurlanmış, elə həmin gün oğlu Süleymana, Krım xanına, Gürcüstan hakiminə, zülqədər əmirinə, kürd bəyinə və ―Şərq hakimlərindən onunla gizli dostluq münasibətində olan bir bəyə‖ fəthnamələr yollamış, 53 hətta Əhməd adlı bir paşanı Təbrizə hakim təyin etmişdi. 54 Sentyabr ayının 14-də Təbrizi tərk edən Sultan Səlim Naxçıvan və Bayburdu keçib öz məmləkətinə daxil oldu. O, bir neçə min Azərbaycan sənətkarını da köçürüb özü, ilə İstanbula apardı. 55 Ə. Nəvainin məlumatına görə, Sultan Səlim 1515-ci ilin baharında yenidən Azərbaycana hücum planlaşdırmışdı. 56 Yəqin ki, elə buna görə də, o, qızılbaşlarla nifaq mövqeyində durur, onlarla sülhə gəlmək istəmirdi. Sultan Səlim Amasyada olduğu zaman, Şah İsmayılın yolladığı səfarət heyəti qiymətli hədiyyələrlə saraya gəlib, Osmanlı döyüşçülərinin əsir götürdükləri Taclı xanımı geri istəmişdilərsə də, sultan nəinki şahın bu xahişinə əməl etməmiş, hətta səfirləri zindana atmış, məlikə Taclını qoşun qazisi Səfər Çələbi Tacizadəyə vermiş, 57 beləliklə də, qızılbaşlara olan düşmən münasibətini bir daha nəzərə çatdırmışdı. Çaldıran döyüşündən sonra Şah İsmayıl iki məktub yazaraq, Osmanlılarla bir neçə dəfə sülh bağlamağa cəhd etdisə də, bu cəhdlərin müsbət nəticəsi olmadı. Onun o vaxtlarda sultana yolladığı məktubların birincisi əlimizdə yoxdur. İkinci Yüklə 2,84 Kb. Dostları ilə paylaş:
|