Azərbaycan və osmanli imperiyasi (XV – XVI əsrləR)
Yüklə 2,84 Kb. Pdf görüntüsü
|
63 Bayaziddən də bizim təvəqqemiz budur ki, öz köməyini əsirgəməsin və allahın pənahı ilə yer üzü o cəmaətin (qızılbaşların – Ş.F.) zəlalətindən xilas olsun və Bayanduriyyə xilafəti (hakimiyyəti – Ş.F.) ələ alsın‖ yazan Əlvənd Mirzə öz narahatlığını Osmanlı sultanına bildirir. 21 ―Qızılbaşların ortaya gəlmələri ilə zülmətin çoxaldığı və nurun azaldığını‖ bildirən Sultan Bayazid özünün növbəti məktubunda ―lakin günəşin qabağında çıraq işığının əhəmiyyəti yoxdur‖ yazaraq, Əlvənd Mirzəyə ürək-dirək verib, ona öz köməyini vəd edir. 22 Bütün bu hadisələr Səfəvilərin şiə məzhəbini əldə əsas tutaraq, böyük hakimiyyətə yetmək uğrunda etdikləri cidd-cəhdləri nümayiş etdirir. Şeyx Cüneyd, Şeyx Heydər və Şeyx Sultanəlinin məğlubiyyətə uğraması demək deyildi. Qızılbaş tayfaları və Səfəvilərin tərəfdarları sünni hökmdarlarına qarşı çıxmaq üçün əlverişli şərait gizləməyə başladılar. Ağqoyunlu dövləti daxilində baş verən yeni saray münaqişələri qızılbaşlara 13 yaşlı İsmayılın rəhbərliyi ilə yeni fəaliyyətləri üçün imkan yaratdı. 1500-1501-ci illər arasında İsmayıl bütün Azərbaycanı özünə tabe edə bildi. 23 Qeyd etmək lazımdır ki, Səfəvilərin Anadoludakı müridləri hələ İsmayıl şah olmazdan əvvəl də tez-tez Ərdəbilə ziyarətə gedir, şiəyilin torpaqlarında təbliği üçün böyük səy göstərirdilər. Onlara verilən ―Bunca zəhmət çəkib, Ərdəbilə getmək əvəzinə Məkkəyə gedib həzrəti-rəsulu ziyarət etsəniz daha yaxşı olmazmı?‖ sualına sufilər ―biz dirinin yanına gedirik, ölünün yox‖ cavabını verirdilər‖. 24 Azərbaycan torpaqlarını ələ keçirib, orada Səfəvi-Qızılbaş dövləti qurmaq ideyası ilə müxtəlif təşəbbüslərə faciəli uğursuzluqlarından sonra bu yola qədəm qoyan İsmayılı yalnız Ərdəbil sufiləri deyil, habelə bütün İran, İraqi-Ərəb, Kürdüstan və əsasən (Kiçik Asiya) imam-şiələri və dərvişləri qızğınlıqla müdafiə etdilər. 25 Özündən əvvəlki Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlət başçıları kimi Şah İsmayıl da hakimiyyətə gələn zaman Təbriz şəhərini özünə paytaxt etmişdir. Səfəviyyə-Qızılbaş cərəyanının yeni mürşidi olan Şah İsmayıl özünün saysız-hesabsız müridləri tərəfindən get-gedə ilahiləşdirilirdi. İsmayılın başqa məmləkətlərdə olan müridləri bir-biri ilə qarşılaşanda ―Salam əleykum‖ əvəzinə ―Şah‖ deyirdilər, hətta xəstələrini yoxlamağa gedənlər belə, dua əvəzinə ―Şah‖ sözünü təkrar edirdilər. ** Bu haqda, alman tədqiqatçısı Valter Hinsin də maraqlı qeydi vardır. O yazır ki, müstəsna şəxsiyyətlərin qəhrəman, yarı məbud hətta məbud sayılmaları bəşəriyyət qədər köhnə olan bir məsələdir. 26 ** İsmayılın 1501-ci ildə taxta çıxması haqqında geniş məlumat vardır, lakin türkmən tədqiqatçısı O.Ekayev İsmayılın 1499-cu ildə taxta əyləşdiyi barədə yanlış məlumat verir (Bax: O.Экаев. Усиление проникновение шиизма в Хорасан XV—XVI вв. «Материалы IV Всесоюзной конференции востоковедов. Восток: Прошлое и будущее народов,» Москва, 1991, стр. 220). 64 XVI əsrin əvvəllərində İran əhalisinin əksəriyyətini sünnilər təşkil edirdilər. Ərdəbil şeyxləri tərəfindən aparılan şiə təbliğatı təkcə İranda deyil, Azərbaycanda və Kiçik Asiyada – türkdilli əhali arasında da böyük əks-səda doğurdu və özünə çoxlu tərəfdar topladı. 27 Frank Babingerin Venesiya səyyahlarının əsərlərinə əsasən verdiyi məlumata görə, XV əsrin sonu – XVI əsrin əvvəllərində Kiçik Asiya əhalisinin artıq beşdə dörd hissəsi şiələrdən ibarət idi. 28 Yuxarıda yazdığımız kimi, şiə-qızılbaş hərəkatının yayılması türk sultanı II Bayazidi bərk həyəcana salmışdı. O, nə yolla olursa-olsun şiəliyin qarşısını almağa çalışır, qonşu hakimləri də buna dəvət edirdi. Ağqoyunlu şahzadə və mirzələri arasında ixtilafın get-gedə dərinləşdiyini görən II Bayazid vaxtı itirmədən kürd Hacı Rüstəmə məktub yazaraq, Ağqoyunlu-Qızılbaş münasibətlərindən narahat olduğunu bildirir, bu xüsusda ondan məlumat soruşur. Kürd Hacı Rüstəmin cavabı türk sultanının təşvişini bir qədər də artırır. 29 Şah İsmayıl, şübhəsiz ki, böyük bir şiə dövləti qurmaq niyyətində olmuşdur, lakin o, hələlik bu işi onun məzhəb rəqibi olan başqa qüdrətli hökmdarları özünə qarşı qaldırmaqla görmək istəmirdi. Sultan Bayazidə tezliklə şah İsmayıldan bir məktub gəldi. Səfəvi hökmdarı türk sultanından ―Rum ölkəsində yaşayan qızılbaş mürid və əqidə sahiblərinə Ərdəbili ziyarət etmələri üçün icazə‖ istəyir, yollarda yerli hakim və valiləri zəvvarların gediş-gəlişlərinə mane olmamaları üçün tədbir görülməsini nəzərə çatdırır. Hələ çox gənc olan, lakin belə surətlə qələbələr əldə edən, yalnız Azərbaycanda deyil, Rumda və başqa ölkələrdə də yüz minlərlə tərəfdarı olan Şah İsmayıla etiraz edə bilməyən sultan ona müsbət məzmunlu cavab məktubu yollayır. 30 İ.P.Petruşevskinin bir qeydində II Bayazidin təbəələri olan Səfəvi dərviş təriqəti müridlərinə onların Ərdəbili ziyarət etmələri xüsusunda icazə verilməsi sultanın belə ziyarətin siyasi deyil, dini xarakter daşıdığını güman etməsi ilə əsaslandırılır ki, 31 zənnimizcə, bu düzgün mülahizə deyil. Heç də təsadüsi deyil ki, gənc İsmayıl hələ şah olmazdan əvvəl II Bayazid müxtəlif qüdrət və iqtidar sahibləri ilə məktublaşır, əlaqədə olduğu bütün nüfuzlu şəxslərin Səfəvilərə qarşı çıxmağa təhrik edir, onlara öz köməyini vəd edirdi. O, Misir və Suriyanı məmlük sultanı Qansu Qiru (1501-1516) ilə qızılbaşlar arasında hərbi ittifaq bağlana biləcəyindən qorxuya düşərək, dərhal məmlük hökmdarına məktub yollayıb onu qızılbaş hərəkatının Ön Asiya dövlətləri üçün təhlükəli ola biləcəyindən hali edirdi. 32 Gənc Osmanlı şahzadəsi ilə gənc Səfəvi hökmdarı arasında vəziyyət, onsuz da, gərgin idi. Şah İsmayıl taxta çıxdığı vaxtdan etibarən Bayburd, Ərzincan və başqa Anadolu torpaqlarına öz qızılbaş xəlifələrini göndərərək, o yerlərin əhalisini öz tərəfinə çəkməyə çalışırdı. Həsən bəy Rumlu yazır ki, Rum diyarında yerli xalqın bəzi nüfuzlu nümayəndələri, o cümlədən Qaraca İlyas ―Rum sufilərinin bir dəstəsi ilə gəlib‖ ona qoşuldu. 33 Fəxrəddin Kırzıoğlunun məlumatına görə, şahzadə Yüklə 2,84 Kb. Dostları ilə paylaş:
|