Azərbaycan və osmanli imperiyasi (XV – XVI əsrləR)
Yüklə 2,84 Kb. Pdf görüntüsü
|
81 məmləkət hüdudu və vilayət sərhədində dəyişiklik olmayacaq, hər yer öz əvvəlki vəziyyətində qalacaqdır‖. 130 Barış müqaviləsindən sonra Amasyadan başlayaraq bütün sərhədlər boyu bir neçə il asayiş bərpa olundu. 131 Beləliklə, təxminən yarıməsrlik gərgin Türkiyə-Azərbaycan siyasi münasibətlərindən sonra hər iki ölkə üçün zəruri olan sakitlik dövrü başlandı. Azərbaycana doöru yönələn Osmanlı yürüşlərindən məqsəd, heç şübhəsiz, Türkiyənin Xəzər dənizinə çıxmaq və Orta Asiya ölkələri ilə birbaşa əlaqə yaratmaq istəyi üç minlik fasilədən sonra yenidən alovlanacaqdır. Lakin sülhün yaranması (müvəqqəti olsa da) XVI əsrin II yarısında ilk növbədə Azərbaycan ərazisində əmin-amanlığın bərqərar olmasına və Səvəfi hərbi qüvvələrinin müəyyən dincliyinə səbəb oldu. Türkiyə isə hələ qüvvələrinin Qərb dövlətləri, o cümlədən Avstriya, Venesiya, Macarıstan və Kiprlə öz hərbi münaqişələrini davam etdirirdi. 132 Səfəvi-Osmanlı müharibələrinin davamını arzulayan Almaniyanın Türkiyədəki səfiri Busbekin mülahizəsinə görə, əgər İran olmasaydı, Türkiyə bərk şadyanalıqla onlarla (Avstriya-Almaniya bloku ilə - Ş.F.) öz haqq-hesabını çürüdə bilərdi. ―Bizimlə ölüm arasında İran durur‖, deyən səfir Amasya sülhündən bərk narahat olduğunu açıq-aşkar nümayiş etdirir. 133 Beləliklə, hətta mərkəzi Avropada Vyana çəhərini belə tuta bilən və İstanbuldan İsveçrəyə qədər yerləri zəbt edən Sultan Süleyman Şah Təhmasibi əzə bilmədi. ―Avropada hökmranlıq edən ən qüdrətli türk Sultanı İranla bacarmadı‖ yazan Ə.Nəvai Osmanlı Sultanı ilə yanaşı Qızılbaş şahının da hərbi məharətini qiymətləndirmişdir. 134 Türkiyə Sultan Süleyman Qanuninin vəfatınadək 1555-ci il sülhünə ciddi riayət etmiş, İranla açıq hərbi münaqişədən çəkinmişdir. 135 Yuxarıda göstərildiyi kimi, Sultan Süleyman şiə qızılbaşlara qarşı sünni yaşılbaşların * - xanlarını da cəlb olunması üçün canfəşanlıq etmiş, ―Şərq yürüşləri‖ndən əvvəl onlarla məktublaşmışdır. Həmin məktublaşmanın Amasya sülhündən sonra da davam etməsinə baxmayaraq, artıq məktubların məzmunu başqalaşmış, cəngə dəvət əvəzinə sülhə dəvət çağırışları səslənmişdir. Hücumun artıq lüzumsuz olduğu bildirən Omsanlı sultanı onlara ―islam əhlinin asudəliyi üçün‖ Səfəvilərlə sülh bağladığını xəbər verir, qızılbaşların da özbəklərin hakimiyyətində olan ―müsəlman ölkələrinə təcavüz‖ etməyəcəklərini bildirirdi. 136 Göründüyü kimi, bu artıq təcavüzkar Sultan Süleyman deyil, Səfəvilərlə barışıq yoluna qədəm qoyan Sultan Süleymandır. 1556-cı ilin 16 avqustunda İstanbulda 6 illik tikinti işlərindən sonra inşası bitən Süleymaniyyə məscidinin istifadəyə * Hammerə əsaslanan F.Kırzıoğlu yazır: Şiə Səfəvilərə (F.Kırzıoğlu heç bir ehtiyac olmadan əsərinin hər yerində ―Səfəvi‖ sözünü türkləşdirərək ―Səfili‖ şəklində yazır) ―qızılbaş‖ deyən Osmanlılar sünni özbəklərə deyirdilər. belə ki, İstanbuldakı Venesiya elçilərinin raportlarında özbək elçisi ―della tesda verde‖ (―yaşılbaş‖), şahın elçisi ―della testa rosta‖ (―qızılbaş‖) Osmanlılar ―della testa bianca‖ (―ağbaş‖) və gürcü elçisi ―della testa negra‖ (―qarabaş‖) adlandırılır‖, (Bax: Fkırıoğlu. Göstərilən əsər, səh. 113). 82 verilməsi münasibətilə Sultan Süleymanı təbrik edən Şah Təhmasib 137 bu məktubu ilə sanki dağıntı yox, abadlıq işlərində çalışmağın cavaba uyğun olduğunu anlatmışdır. Süleymaniyyə məscidinin inşası xüsusunda Şah Təhmasibin bacısı Məhinbanu da tezliklə sultanın sevimli zövcəsi Xasəgi Sultana (Xürrəm Sultana) * təbrik məktubu yollamış, məktubla bərabər İstanbula həmin məktubu ―qiraət edilməkdən örtü‖ bir neçə nüsxə Quran və bir neçə ―əla xalı‖ da göndərilmişdi 138 ki, bu hərəkət Osmanlı-Səfəvi mədəni münasibətlərinin yenidən başlanmasını sübut edir. Məlum olduğu kimi, Sultan Süleymanın beş oğlu vardı. Birinci oğlu Məhəmməd 1542-ci ildə vəfat etmiş, ikinci oğlu Mustafa isə sultanın zövcəsi (Rokselena, Xürrəm, Xasəgi Sultan) tərəfindən iftiraya məuz qalaraq qətlə yetirilmişdi. Üçüncü şahzadə Cahangir şikəst idi və erkən yaşından özünü öldürərək, canını bu məlikənin şərindən xilas etmişdi. Dördüncü Sultan Bayazid, beşincisi isə Sultan Səlimə‖ idi. 139 . Sultan Səlim gözəl Konya vilayətində və Bursada hakimlik etdiyi halda, Sultan Bayazid əvvəlcə Kutahiyyədə, sonralar isə Ankarada və Amasyada hakim * Osmanlı tarixçilərinin Xasəgi Sultan (Xürrəm Sultan) avropalıların isə Rokselena (Roxelena) kimi qələmə verdikləri bu məlikə (1505-1551) kəniz sifətilə saraya gətirildiyinə baxmayaraq, sonrakı nəinki bütün kənizlərdən, hətta bütün saray xanımlarından üstün olur. O, ilk qadındır ki, kəniz olduğu halda sultanın rəsmi arvadı (―həmsəre-xas‖ – ―xasəgi‖) məqamına yüksəlir. Xasəgi Sultan ərindən sonra oğlu Səlimi Osmanlı taxt-tacının sahibi kimi görmək istəyirdi. Lakin sultanın Məhəmməd və Mustafa adlı iki şahzadə varisi də vardı. Vəziyyətin Səlimin xeyrinə olmadığını görən Xasəgi öz siyasi fəaliyyətinə başlayır. O, əvvəlcə, 14 il baş vəzir olmuş İbrahim paşanın öldürülməsinə nail olur, Ayaz paşadan sonra vəzarət mənsəbinə Rüstəm paşanı layiq görür və sultanın sevimli qızı Kaşifəni ona verir. Əlqas Mirzənin Osmanlı sarayına sığınmasından sonra qızılbaşlarla müharibə olması va beləliklə, səfərdə olan ərinin əvəzinə oğlu Səlimin Sultanın rəsmi nümayəndəsi adlandırılması Xasəginin etdiyi cəhdlərdən idi. Amma buna baxmayaraq, Osmanlı ordusunun üçüncü yürüşü də, əvvəlki yürüşlər kimi tez və qələbəsiz başa çatdı. h. 961-ci (m. 1551) ildə yenidən başlayan hərbi yürüşdə Rüstəm paşa qoşun başçısı (sərəsgər) təyin edildi. O, Anadoludan Sultan Süleymana bir məktub yazıb, şahzadə Mustafanın guya qızılbaşlarla əlaqəsi olduğu barədə sultana məlumat verdi. Bunu bilən sultanın əmri ilə 7 lal cəllad şahzadəni kəndirlə boğdu (Süleyman da bu qətlə pərdə dalından baxırdı). Bütün bu cəhdlərə baxmayaraq, Xasəgi Sultan II Səlimi ―sultan‖, özünü isə ―sultan anası‖ kimi görə bilmədi. Sonrakı il o, ölmüşdü (Bax: Ə. Nəvai. Şah Təhmasib Səfəvi, səh. 311-342). Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Sultan Səlimin anası Rokselana idi. Lakin bəzi tarixçilər (İsmayıl həqqi Uzunçarşılı) Rokselananın Sultan Səlimin deyil, Sultan Bayazidin anası olduğunu söyləyirlər ki, fikrimizcə, bu yanlış məlumatdır. Bundan başqa, mənbələrə görə, sonbeşik Osmanlı şahzadəsinin Sultan Bayazid olduğu göstərildiyi halda, Sultan Səlimin ondan kiçik olduğu barədə də İ. H. Uzunçarşılının yanlış məlumatı mövcuddur (Bax: Prof. İsmail Hakkı Uzunçarşılı İran Şahına iltica etmiş olan Şehzade Bayezidin teslimi için Sultan Süleyman ve oğlu Selim taraflarından Şaha gönderilen altunlar ve kiymetli hediyeler. Şehzade Bayezizin İrana firari hakkında bir hulase. Turk tarih kurumu, Belleten, cilt XXIV, sayı 93. Ocak, Ankara, 1960, s. 104-106). Şah Təhmasibin Sultan Süleymana yazdığı bir rəsmi məktubda da Sultan Səlimin Bayaziddən böyük olduğu qeyd edilir: ―Şahzadə Sultan Bayazid və onun cəhalət və cavanlığı üzündən atasına və böyük qardaşına (Sultan Səlimə - Ş.F.) qarşı etdiyi ədəbsizlik‖. Yüklə 2,84 Kb. Dostları ilə paylaş:
|