Azərbaycan VII-IX əsrləRDƏ
Yüklə 2,81 Mb. Pdf görüntüsü
|
79 heyvanlardan şir, bəbir və çöl eşşəyinə, çoxlu quş arasında qartal, şahin və s. təsadüf edilir. Albaniyanın paytaxtı böyük Partavdır" 1 . Mənbələrin verdiyi məlumata görə, Arranda pambıq becərilməsinin əsrlər boyu qədim tarixi vardır. Pambıq tarlaları yaxşı suvarılan Şirvan, Mil və Muğan rayonlarında idi. VII əsrdəki "Erməni coğrafıyası"nda tamamilə aydın göstərilir ki, Arran "saysız- hesabsız miqdarda pambıq istehsal edir" 2 . Arranda mədənçıxarma sənayesinin olması onunla əlaqədar metal emalının inkişafına təkan verirdi. Ölkədə "qızıl, gümüş, dəmir fılizi və mis çıxarmada biliyi olan" çoxlu sənətkar usta vardı 3 . Cavanşirin Moisey Kalankatuklu tərəfindən təsvir edilən knyazlıq dövrü belə güman etməyə əsas verir ki, VI əsrin axırı ilə VII əsrin əvvəllərində Arranın ictimai quruluşunda feodalizmin xarakter cəhətləri var idi. Padşah Vaçaqanın (V əsr) və katolikos Simeonun kilsə qaydaları ilə müəyyən edilmiş qərarlarının təhlili əsasında ölkənin ictimai quruluşu barəsində müəyyən nəticə çıxarmaq olar. Bu qərarlar Arranda feodalizm quruluşunun bəzi xüsusiyyətlərini aydınlaşdırmağa kömək edir. Feodalizm cəmiyyətinin sosial-iqtisadi tarixini öyrənmək üçün torpaq sahibliyi formaları məsələsinin çox böyük, birinci dərəcəli əhəmiyyəti vardır. Orta əsrlərin əvvəllərində Arran (Albaniya) feodallarının əsas torpaq sahəsi şəxsi mülk idi; bu mülk kəndli icma torpaqlarını tutmaq nəticəsində və uğurlu müharibələr ediləndə yeni torpaqları əlavə etməklə arta bilərdi. Bu torpaqlar ən müxtəlif asılılıq şərti əsasında, müxtəlif hüquqi əsas və normalara görə feodalların ixtiyarına keçirdi. Bu dövrdə Arranda hakim siniflər feodallardan (knyazlardan) və ruhanilərdən ibarət idi. Hər bir knyaz öz mülkünün kiçik feodal padşahı olub, öz sarayı və bəzən hətta şəxsi qoşunu var idi; qoşun lazım olduqda, knyaza tabe olan camaatdan yığılırdı. Öz təbəələrinin həyatı knyazın ixtiyarında olduğuna görə knyaz onlarla öz bildiyi 1 История Агван, стр. 5-6. 2 Apмянская география VII в., СТР . 50a-51. 3 История Агван, стр. 131/104 80 kimi rəftar edirdi. Bəzən knyaz adı şah (knyazlar knazı) tərəfindən müəyyən xidmətə görə bir şəxsə verilirdi 1 , knyaz ona verilən len (mülk) üçün şaha yalnız vergi verirdi ki, bunu da özünə tabe olan kəndlilərdən yığırdı. Knyazların lenləri irsi idi və nəsildə böyük olan şəxsə, onun bölünməz tam mülkiyyəti olaraq keçirdi. Arranın ən böyük mülkü və yeri olan ən iri feodalı şah, yaxud knyazlar knyazı (böyük knyaz) idi; bütün ölkənin sahibi olan şah silk iyerarxiyası silsiləsinin başında dururdu. Məsələn, Bizans imperatorunun Albaniya knyazı Cavanşirə göndərdiyi məktubdan götürülən aşağıdakı parça bunu aydın göstərir: "Girdiman hakimi və Albaniya knyazı cənab Cavanşirə" 2 . Göründüyü kimi, Cavanşir öz şəxsi mülkü olan Girdimanın sahibi idi, ölkənin qalan hissəsini idarə edirdi.
Özü mülkiyyətçi olan Albaniya padşahı Vaçe V əsrdə ölkəni idarə etməkdən əl çəkəndə yalnız atasından ona qalan öz hissəsini - min ailəni özü üçün götürdü 3 . Cavanşir isə ölərkən varis təyin etməyib, öz mülkü olan Girdiman vilayətini öz oğulları arasında bölüşdürdü, "öz oğullarından hər birinə sərvəti və titul verdi, hər birinə öz sahəsini ayırdı" 4 . Padşah və ya böyük knyaz eyni zamanda knyaz hərbi dəstələrindən ibarət olan Arran qoşunlarının baş komandanı idi. Bundan əlavə, onun özünəməxsus hərbi dəstəsi var idi ki, daim onun yanında olurdu. Böyük knyazdan sonra çox böyük torpaq sahibi Arran kilsəsi idi. Kilsə-monastır torpaqları kilsələrin, monastır və böyük ruhani zadəganların bölünməz və irsi mülkiyyəti idi və "müqəddəs kilsənin irsi" adlanırdı. Kilsə-monastır torpaqları, adətən, padşahın, knyazların, feodalların, onların ailə üzvlərinin nəzir və ianələri hesabına, bəzən ayrı-ayrı varlı kəndlilərin hesabına, habelə 1 История Агван, səh. 145/116. 2 Yenə orada, səh. 145, 148, 173/117, 119, 137. 3 Yenə orada, səh. 12/10 4 Yenə orada, səh. 181 81 kəndli icma torpaqlarının satın alınması, yaxud tutulması nəticəsində genişlənirdi. Ərəblərin Arrana hücumu ərəfəsində, bəxşiş və nəzirlərdən varlanan kilsə torpaq tutub öz əlində saxlamaq üçün feodal və knyazlarla, "hərbi adamlar" adlananlarla açıq mübarizəyə girişir. Bəzən bu mübarizə, yeni torpaq əldə etmək, habelə siyasi hakimiyyəti ələ keçirmək məqsədilə rəqabət edənlər arasında silahlı vuruşma şəklini alırdı 1 . Hələ V əsrdə padşah Vaçenin dövründə "ilk meyvələr, xırmanlarda döyülən taxılın, tarladan yığılan və anbarlarda 2 olan
məhsulun, bütün ev heyvanlarının onda biri kilsəyə həsr edilmişdi, habelə torpaq kilsə üçün idi" 3 .
Vaçaqanın (V əsr) "kilsə qaydası qərarlarının" Aquen dini yığıncağı tərəfindən qəbul edilməsi də bunu təsdiq edir 4 . M.Kalankatuklunun qeyd etdiyi kimi, ölkədə vergi verən silk üç qrupa: "lazımınca varı olanlara", "yoxsullara" və "heç bir şeyi olmayan kəndlilərə" bölünmüşdü. Bu bölgü [torpaq] məhsullarının xalq tərəfindən keşişlərə verilməsi qaydası olmalıdır. Kim dövlətlidirsə, 4 vahid buğda, 6 arpa və 16 kuzə şirin [çaxır] verir. Yoxsul adam yarım kömbə çörək və imkanı olduğu qədər çaxır verir; kimin ki nə əkin yeri var, nə də üzümlüyü, ondan heç bir şey alınmamalıdır. Öz ruhunu şad etmək üçün bundan artıq şey verənlər, xeyir iş görmüş 1 Ermənistandakı eyni proses üçün bax: С.Е.Акопян. История армянского крестьянства, Ереван, 1952. 2 "Şaranas". K.P.Patkanov bu sözü tərcümə edə bilməmişdir. К.Шахназарян. История Агвании, 23-cü qeyddə "İndiyədək ermənilər bu sözü qış üçün yayda ipə düzüb qurutduqları meyvə mənasında işlədirlər". 3 История Агван, стр. 15/12. 4 Aquen dini yığıncağı İran şahı Balaş Vaçaqanı Albaniya padşahı (484- 488) kimi tanıdıqdan bir müddət sonra - 484/5-487/8-ci illər arasında oldu.Yığıncağın başlandığı 13 Mareri günü 486/7-ci il yanvarın 26-na düşür. Bu yığıncağı Vaçaqan çağırmışdı: səbəbi bu idi ki, bir tərəfdən kilsə, digər tərəfdən "əsilzadələr" və qara camaat arasında böyük çəkişmə meydana gəlmişdi. Yüklə 2,81 Mb. Dostları ilə paylaş:
|