Azərbaycan VII-IX əsrləRDƏ
Yüklə 2,81 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- III FƏSİL AZƏRBAYCAN ƏRƏBLƏRİN HAKİMİYYƏTİ ALTINDA
88 edib Allahın kilsəsini ləyaqətsizlərə və hərbi adamlara tabe etməsin" 1 . "Hərbi adamlar" və "atlılar" kilsə xadimlərinin səhlənkarlığından istifadə edərək tez-tez kilsə vəzifələrinə və rahiblər sırasına soxulurdular; odur ki, kilsənin nüfuzu üçün onların törətdiyi təhlükə və əhalini maneəsiz olaraq qarət etmək imkanı artırdı. Buna görə Simeon kilsə xadimlərini bu cəhətə də ciddi diqqət yetirməyə çağırırdı: "Mənə çox vaxt belə nəql edirdilər ki, çox yerlərdə Allahın kilsələrində hərbi adamlar rahiblər sırasındadır, halbuki bunlar öz bəd əməllərinə gorə nəinki kilsənin çörəyini və gəlirini yeməyə, hətta Allahın kilsəsinə ayaq basmağa da layiq deyillər... Hərbi adamların kilsə üzərində heç bir ixtiyarı olmamalı və onlar zorla nəzir almamalıdırlar". Simeon deyir ki, "ləyaqətsiz adamlar hərbi adam və atlılar deyil", yepiskoplar və keşişlər kilsənin qayğısına qalmalıdırlar 2 . Yuxarıdakı materialdan gördüyümüz kimi, Şimali Azərbaycanda "əsilzadələr" (azad mərdlər), "hərbi adamlar" və "atlılar" kimi əhali təbəqələri mövcud idi. Cənubi Azərbaycanda eyni kateqoriyanı yenə də "əsilzadələr" (azadlar) təşkil edirdilər. Ölkənin həm şimalında, həm də cənubunda bu əhali kateqoriyaları padşah və ya knyaz hakimiyyətinin dayağı və arxası olub öz xidmətləri əvəzində onlardan şərti olaraq torpaq alırdılar. "Əsilzadələr" və "hərbi adamlar" kiçik dvoryan olub yeni əmələ gələn feodallar sinfıni təşkil edirdilər, müstəqil vəziyyət və hakimiyyəti olan qədim qəbilə əyanlarına nisbətən, padşahdan və ya knyazdan xeyli asılı idilər 3 .
padşahı ilə, ya da şimalda knyazla hərbi qulluq təəhhüdü ilə bağlı idilər və mülk olaraq onlara verilmiş torpaqlarda yaşayan kəndliləri feodal kimi istismar etməklə öz rifahlarını təmin edirdilər. "Əsilzadələrin" 'hərbi adamların" hakimiyyəti və mülkiyyətinin əsas 1 История Агван, стр. 249-250/199-200. 2 Yenə orada, səh. 251-252/200-201. 3 Н.В.Пигулевская. К вопросу о феодальной собственности на землю в Иране, стр. 82-83; M.M.Dyakonov. Sitat gətirilən əsəri, səh. 282. 89 obyekti, öz icmasını mühafızə edən kənd idi; odur ki, kəndləri ələ keçirmək məqsədi kəndli icması üzvlərini daha artıq istismar edib əsarətdə saxlamağa cəhd edən bu adamlar üçün əsas olmuşdur. Qəbilə əyanları da qəbilə mülklərinə istinad edirdilər, bunların arasında isə malikanələr çox yer tuturdu 1 .
arasında gedirdi, nəhayət, kilsə də bu mübarizəyə qarışdı və tərəfləri barışdırmaq bəhanəsi ilə mülklərin çoxuna əl uzatdı və hər iki düşmən tərəfinin hərəkətini məhdud etdi.Təəssüf ki, VI-VII əsrlərdə istər Şimali, istərsə Cənubi Azərbaycanda ruhani olmayan feodalların xeyrinə əhali üzərinə qoyulan vergilərin miqdarı haqqında heç bir mənbədə məlumat tapmadıq. Sasanilər xəzinəsinin xeyrinə isə, mərzbanlar həmin ölkələrdən xərac (torpaq vergisi, xərac), gizit (can vergisi, cizyə) və bac alırdılar 2 . Bu vergilərin, can vergisi və bacların Arranda pul və ya məhsulla alındığını söyləmək çətindir. Sasanilər dövründə ölkədə olan daimi və səyyar sikkəxanalar ölkənin hər iki hissəsi üçün pul kəsirdi; bu isə göstərir ki, lap ərəblərin istilası zamanından ölkədən vergi həm məhsulla, həm də pulla alınırdı. Sasanilərin Azərbaycandan vergi almaq qaydasına gəlincə, bu qayda imperiya əhalisi və torpaq mülklərini xüsusi olaraq siyahıya aldıran I Xosrov Ənuşirəvan tərəfindən qoyulmuşdu. Bu isə Sasanilər xəzinəsinin, istər Azərbaycanın hər iki hissəsində, istərsə, ümumiyyətlə, bütün imperiyada əhalidən vergi alınmasını qaydaya salmasına imkan vermişdi. I Xosrovadək torpaq vergisi 3 , kənd
təsərrüfatı məhsullarının gəliri nəzərə alınaraq, götürülən hasilatın üçdə bir, dörddə bir, beşdə bir və altıda bir hissəsi miqdarında əsasən məhsulla alınırdısa, I Xosrovun dövründə vergi torpağın becərilməsi və suvarılmasından və məhsulun miqdarından asılı idi. Can vergisi, əyanlardan, ruhanilərdən və hərbi adamlardan başqa, 20-dən 50 1 История Агван, стр. 62/48. B a x; Н.В.Пигулевская. Города Ирана в раннем средневековье, стр. 202-206. 2 Bu barədə b a x: ət-Təbəri-Neldeke, səh. 243-245; Н.В.Пигулевская. К вопросу о податной реформе Хосрова Ануширвана. ВДИ, 1937, №1. 3 M.M.Dyakonov. Sitat gətirilən əsəri, səh. 284. 90 yaşadək bütün əhalidən alınırdı. Can vergisinin miqdarı qəti müəyyən edilməmişdi və ildə 4 dirhəmdən tutmuş 12 dirhəmədək alınırdı
1 .
AZƏRBAYCAN ƏRƏBLƏRİN HAKİMİYYƏTİ ALTINDA 1. Ərəblərin Azərbaycanı istila etmələri 642-ci ildə Nəhavənd yaxınlığındakı vuruşma və Sasani ordusunun ikinci məğlubiyyəti, əsasən, onun nəticəsində baş vermişdi ki, ayrı-ayrı müstəqil vilayətlərdən ibarət olan İran vahid və birləşmiş bir dövlət deyildi. Yerli hökmdarlar çox güclü olub şahdan asılı olmadıqlarına görə, III Yəzdigerdin çağırışına gəlmirdilər, gələndə isə aralarında köhnə ixtilaflar başlanırdı, nəticədə onlar öz qoşunlarını aparıb gedirdilər. İranın ayrı-ayrı hökmdarlarının ayrılma əhvali-ruhiyyəsi Sasani imperiyasının dağılmasma son dərəcə kömək edir və bir-birindən ayrılmış hissələrinin ərəblər tərəfindən işğal edilməsini asanlaşdırırdı. İranın ayrı-ayrı vilayətlərinin, o cümlədən Azərbaycanın hökmdarları, mərkəzi hakimiyyətin mövcud olmadığını nəzərə alaraq, ərəb qoşunu qarşısında təslim olmaq qərarına ayrılıqda gəlirdi, çünki bilirdilər ki, faydasız müqavimət ancaq qırğına səbəb olar. Buna görə onlar ərəblərə təslim olub onlarla sülh müqavilələri 1 Ət-Təbəri, l, 960-962; əd-Dinəvəri, səh. 72-73. Yüklə 2,81 Mb. Dostları ilə paylaş:
|