Azərbaycan VII-IX əsrləRDƏ
Yüklə 2,81 Mb. Pdf görüntüsü
|
91 bağlayırdılar, beləliklə də bac vermək şərtilə şəhərləri, şəxsi əmlakı və öz təbəələrinin həyatlarını salamat saxlayırdılar. Daxili çəkişmələr və müharibələrdən zəifləmiş Sasani imperiyası bədəvi ərəb qoşunlarının təzyiqi altında dağılmağa başladı. Sebeos qeyd edir ki, "o zaman İran padşahlığı tənəzzül edirdi və onun qoşunu üç yerə parçalanmışdı" 1 . III Yəzdigerd imperiyanın paytaxtı Ktesifonu (Mədaini) mühasirə edən ərəblərə qarşı Rüstəmin komandanlığı ilə Azərbay- candan 80 min nəfərlik ordu göndərdi. "İran şahının hakimiyyəti altındakı" ölkələrin, yəni Arran və Ermənistanın qoşunları da Rüstəmin komandanlığı altında idi 2 . Lakin ərəblər Rüstəmin qoşununu, habelə İranın bütün başqa qoşunlarını darmadağın etdilər. Rüstəm, ermənilərin sərkərdəsi Muşeq Mamikonyan və Sünik knyazı Qriqori həlak oldular 3 . Darmadağın edilən qoşunun qalıqları, o cümlədən knyaz Cavanşirin komandanlığı ilə Ktesifon yaxınlığında iranlıların tərəfində vuruşmalarda iştirak edən Arran döyüşçüləri Azərbaycana geri çəkildilər. Cavanşirin qoşunları "Ölü suların o tayında" 4 ərəblərlə vuruşmuş və onların üzərində dəfələrlə qələbə çalmışdılar. Bir müddət sonra Arran qoşun dəstələri Cavanşirin komandanlığı ilə İran qoşunları tərəfindən yenidən ərəblərə qarşı vuruşmaya girişdilər. M.Kalankatuklu həmin vuruşmanı belə təsvir 1 Себеос, стр. 119. 2 Ət-Təbəri (I, səh. 2351) bildirir ki, Qadisiyyə vuruşmasında ərəblərin 35 min nəfər, iranlıların isə (I, səh. 2351) 80 min nəfər qoşunu var idi. Lakin ət-Təbəri başqa bir yerdə (I, səh. 2258) qeyd edir ki, 120 minlik İran qoşunundan, irəlidə Calnusun komandanlığı ilə 40 min nəfər (I, səh. 2249), mərkəzdə Rüstəmin 60 min, arxada Birzanın komandanlığı ilə 20 min nəfər var idi, Əl-Bəlazuri deyir ki, (səh. 255-256) bu vuruşmada ərəblərin 9-10 min nəfərlik qoşunu, iranlılardan isə 120 min nəfərdən çox qoşunu var idi. Lakin iranlılarda olan qoşunun sayı nəzərə alınarsa, əl- Bəlazurinin gətirdiyi rəqəm həqiqətə uyğun görünmür. 3 История Агван, стр. 138; Себеос, стр. 119; əl-Bəlazuri, səh. 255-262; ət-Təbəri, I, səh. 2322 və sonralar; əd-Dinəvəri, səh. 125-129, 133. 4 Əl-Batıx gölü, yaxud İraqda Nəcəf. 92 edir: "Bir neçə gün sonra, meheqan ayında, İsanın doğulduğu gündə 1 ,
2 hücuma keçdi. Katşandan [Qadisiyyə] gələn Hacər oğulları, çoxlu atlı və 20000 piyada qalxan taxmış halda irəliyə atılaraq, İran ordusu ilə vuruşmağa başladılar. Arran Sparapeti [Cavanşir] öz igid nəfərləri ilə onların [ərəblərin] cərgələri içərisinə hücum etdi, öz düşmənlərindən ikisini yerə sərdi və özü üç yerdən ağır yaralandı. Düşmən onu quduz bir kinlə çayadək təqib etdi, o isə həmlələri dəf edə-edə çayı üzüb keçdi" 3
III Yəzdigerd Cavanşirin igidliyinə layiqincə qiymət verərək "ona bayraq, uca səsli kərənay, iki qızıl mizraq və iki qızıl qalxan bəxş etdi; bunları həmişə onun qabağında aparırdılar. O [Yəzdigerd], Cavanşirə hamıdan çox hörmət edərdi. Ona mirvari düzülmüş qızıl kəmər, dəstəsi qızıldan qılınc verib, qoluna qolbaq bağladı və başına gözəl bir tac qoydu. Ona həmçinin mirvari düzülmüş dizbağı verib, onun boynundan sapa düzülmüş çoxlu mirvari asdı" 4 və i.a. Bir müddət sonra, "Yəzdigerdin səkkizinci ilində" 5 Azərbaycan yaxınlığında ərəblərin iranlılarla vuruşmasında Cavanşir "üç min nəfərlə" ərəblərə qarşı vuruşmaya çıxdı və burada yenidən fərqləndi. Lakin Sasanilərin son günlərinin gəlib çatdığı Cavanşirə 1 Qadisiyyə vuruşmasının nə ayı, nə də ili düz deyil. Müxtəlif mənbələrdə bu vuruşma üçün 635 və 638-ci illər göstərilir, bu dövrdə İsanın anadan olması (6 yanvar) Meheqan ayına düşür. Ət-Təbəri (I, səh. 2349) və İbn əl-Əsir (II, səh. 235) bu vuruşma üçün hicri 15 (yanvar, 637)-ci ilin axırlarını göstərirlər. Əbd əl-Munim Məcid qeyd edir ki, Qadisiyyədə vuruşma hicri 15 (636)-ci ildən sonra olmuşdıır. Əbd əl-Munim Məcid. Ət-Tarix əs-Siyasiy li-d-davla əl-Ərəbiyyə. Əl-Qahirə, c.VIII, 1960, səh. 201. 2 Rusca tərcümədə (səh. 138) "On min piyada" göstərilir. 3 История Агван, стр. 139/111 4 Yenə orada. 5 639-640-cı illərdə. B a x: Əl-Bəlazuri, səh. 301-302; Себеос, стр. 124; "Yunan padşahı II Konstantın birinci ilində (641-668-ci illər) və İran şahı Qazkertin onuncu ilində", yəni 641-ci ildə. 93 aydın olan kimi o, "onlarla salamatlaşdı və Atrpatakan əyalətinə gəldi", oradan da öz ölkəsinə qayıtdı. Beləliklə, Cavanşir İran şahı tərəfində yeddi il ərəblərlə vuruşdu və onun igidliyi artıq ərəblərə məlum idi. Buna görə də sonralar Arrana hücum edərkən ərəblərin siyasəti məhz o dövrün digər hökmdarları arasında Cavanşirin mövqeyi və nüfuzu ilə müəyyən edilirdi. Bundan əlavə, ərəblər Cavanşirlə üz-üzə gəldikdə, onun özünün Sasanilərdən uzaqlaşıb onlara qarşı mübarizəyə girişdiyini nəzərə alırdılar. Ərəblərin darmadağın etdiyi Sasanilər dövləti daha mövcud olmadıqda, məğlub edilən İran qoşununun qalıqları şimala doğru, Arrana geri çəkilməyə başladılar və M.Kalankatuklunun dediyinə görə, burada öz mövqelərini möhkəmlətmək istədilər. Onlar geri çəkilərkən Arran əhalisini qarət edir və zorakılıq göstərirdilər.”Düşmənin qabaqda gedən qoşun dəstəsi tələsə-tələsə onun (Cavanşirin) əyalətinin son hüduduna girəndə, o təcili surətdə silahlanıb ordunun başçısı məşhur Geçmazgi (Gelani) özü şəxsən vurdu. Özü və onun qoşunu əldə qılıınc onları (iranlıları) dəhşətli surətdə qırdı. Onlar düşməndən çoxlu əsir, at, qatır və xeyli qənimət alıb qayıtdılar. Dağlarda onlar bir daha toqquşdular və bu gün qələbə ona nəsib oldu” 1 .
gedişində o, İberiya hökmdarı Atrnersex 2 ilə "sarsılmaz ittifaq" 1 История Агван, стр. 141/113. 2 Ehtimal, bu gürcü knyazı Atrnersexdir ki, Cüanşerə görə, (səh. 97) Zibel ilə birlikdə Tiflisin mühasirəsini davam etdirib şəhəri İraklidən aldı. Qeyd edilir ki, o, 41-ci matavr olaraq, 619-dan 639-cu ilədək hökmranlıq etmişdir (Histoire de la Georgie, p. 229-231). "İrakli qalanın (Tiflisin) mühasirəsini xaqan Cibquya və Adarnasa tapşırdı; sonra Adarnası Gürcüstan padşahı təyin etdi" (M.Djanaşvili.Adı çəkilən əsəri, səh. 23-24). Atrnersexin adı VII əsrin başlanğıcında bir gürcü knyazı kimi "Məktublar kitabı"nda çəkilir (səh. 133, 138, 169). Onun "Roma imperiyasından üç titulu" var idi (b a x: История Агван, стр. 142. Müqayisə et: Kürion, 165. Orada deyilir ki, "padşah şahı titulu bizanslıların canişin (tituluna) oxşayır: habelə Atrnersexhivpata (hypatos) aid olaraq M.Brosse tərəfındən kəşf edilən yazılar. B ax M.Brosset Rapports sur une voyage Archeologique dans la Georgie, p, 48-50; Histoire de la Georgue, p. 232, n. I; N.Arinean, Kiwrion, S. 33).
Yüklə 2,81 Mb. Dostları ilə paylaş:
|