Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının sənədləri Quba. Aprel-May 1918-ci IL
Yüklə 4,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
81 * * * 1918-ci il 28 may tarixdə Zaqafqaziya Seymi buraxıldıqdan son- ra Azərbaycan fraksiyası tərəfindən yaradılmış Milli Şuranın ilk iclasında Azərbaycan müstəqil respublika elan edildi. Yeni demokratik dövlətin yaranması faktını hüquqi cəhətdən təsdiq edən “Azərbaycanın müstəqilliyi haqqında akt” qəbul olundu və yeni dövlətin adı Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti təsdiq edildi. Elə bu iclasda ilk Azərbaycan hökuməti formalaşdı, Fətəli Xan Xoyski hökumət başçısı, Məmməd Həsən Hacınski xarici işlər naziri, Xəlil bəy Xasməmmədov ədliyyə naziri və digər təyinatlar oldu. Fəaliyyətə başladıqdan və Tiflisdən Gəncəyə köçdükdən ay yarım sonra, 1918-ci ilin iyul ayının ortalarında, AXC Nazirlər Kabinəsi xarici işlər naziri M.H.Hacınskinin məruzəsini dinləyərək respublikada baş vermiş hadisələrə, xüsusilə də dinc azərbaycanlı əhalisinə qarşı törədilən kütləvi zorakılıq hallarına öz mövqeyini bildirməyi vacib hesab etdi. Məruzədə de- yilirdi: “Artıq dörd aydır ki, Azərbaycan ərazisinin müxtəlif bölgələri bandalar tərəfindən dağıdılır, bolşevik adı ilə məsuliyyətsiz erməni hərbi hissələri və başqaları mülki müsəlman əhalisinin həyatı və əmlakına qarşı eşidilməmiş vəhşiliklər törədirlər. Eyni zamanda həmin quldur dəstələrinin təşkilatçıları tərəfindən göndərilən yalan məlumatlar əsasında Avropa ölkələrində bütün ictimai fikir tamamilə əks istiqamətdə yönəldilir”. Məruzədə qeyd edilirdi ki, həm dövlətin ümumi mənafeyi, həm də əhalinin zərərçəkən qruplarının mənafeyi elə bir təşkilatın yaradılmasını zəruri edir ki, o bütün zorakılıq hadisələrinin dəqiq qeydiyyatını aparsın; 2. bu zorakılıqların törədildiyi şəraiti müəyyənləşdirsin; cinayətkarları aşkar etsin və onların vurduqları zərərin ümumi miqyasını müəyyənləşdirsin”. Bu təşkilat Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası şəklində yaranmalı, onun işinin nəticələri müxtəlif Avropa və türk dillərində nəşr edilməli və geniş yayılmalı idi. M.H.Hacınski xüsusilə vurğulayırdı ki, Təhqiqat Komissiyasının təşkilinə yubanmadan başlamaq lazımdır, “çünki, adamların dindirilməsi, fotoşəkillərin çəkilməsi və digər maddi sübutların əldə edilməsi mənasında indi, isti-isti görülməsi müm- kün olan bir çox şeyləri etmək sonradan çətin olacaqdır, və ya, ola bilsin ki, ümumiyyətlə mümkün olmayacaqdır”. (248) AXC hökuməti özünün Gəncədə keçirdiyi 15 iyul 1918-ci il tarixli həmin iclasında bu məsələni geniş və ətraflı müzakirə edərək, “Avropa müharibəsi başlandığı vaxtdan bütün Cənubi Qafqazın hüdudları daxilində müsəlmanlar və onların əmlakı üzərində törədilmiş zorakılıq hallarının araşdırılması üçün, Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının (FTK) yaradılması” haqqında qərar qəbul etdi. Həmin il avqust ayinin 31-də AXC hökumətinin başçısı, eyni zamanda xarici işlər naziri olan F.X.Xoyskinin imzaladığı fərmana əsasən 7 nəfərdən ibarət Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası yaradıldı. Tanınmış hüquqşünas, 1918-ci il Quba hadisələri – Azərbaycanın müsəlman əhalisinin kütləvi qırğını planlarının tərkib hissəsi kimi Quba. Aprel-may 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə 82 andlı iclasçı Ələkbər bəy Xasməmmədov FTK-nın sədri təyin edildi. Əvvəlcə 7 nəfərdən ibarət tərkibdə müəyyən edilən FTK-nın tərkibinə, sonradan Bakı və Gəncə şəhərlərinin istintaq-prokurorluq və məhkəmə orqanlarının digər əməkdaşları cəlb edilmişlər. Komissiyanın işində Andrey Fomiç No- vatski, Nikolay Mixayloviç Mixaylov, Aleksandr Yevgenyeviç Kluqe, Məmməd xan Təkinski, Aley Adamoviç Aleksandroviç (Litovskiy) və digər peşəkar hüquqşünaslar və ictimai-siyasi xadimlər daha fəal iştirak etmişlər. (249) Xarici İşlər Nazirliyinin yanında təşkil edilən FTK, artıq həmin ilin sent- yabr ayından başlayaraq faktiki olaraq Ədliyyə Nazirliyi nəzdində fəaliyyət göstərir. Komissiyanın üzvləri qruplara bölünərək, Azərbaycan hökumətinin nəzarətində olan, və ya bolşevik-erməni qoşunlarından xilas edilmiş ərazilərdə, respublikanın müxtəlif qəza və şəhərlərində baş vermiş faciəli hadisələrin araşdırılmasına başladılar. Beləliklə, 1918-ci ilin sentyabr ayının əvvəlindən müstəntiqlər artıq Bakı və Yelizavetpol quberniyalarının müxtəlif qəzalarında fəal şəkildə işləyirdilər. Bakı azad edildikdən və Azərbaycan Hökuməti Gəncədən Bakıya köçdükdən sonra isə Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası da öz fəaliyyətini Gəncədən Bakıya keçirdi, və dərhal Bakı şəhərində və onun ətraflarında baş vermiş mart hadisələrinin araşdırılmasına başladı. 1918-ci ilin dekabrında Gəncə Dairə Məhkəməsinin üzvü Andrey Fomiç Novatski Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının üzvü qismində köməkçisi Əyyub bəy Xanbudaqov ilə birlikdə həmin ilin aprel-may aylarında Quba şəhərində və Quba qəzasında baş vermiş məlum hadisələrin araşdırmaq məqsədilə Quba şəhərinə gəldi. Bir neçə ay ərzində A.F.Novatskinin istintaq qrupu onlarla şahidi dindirdi, hadisələrin baş verdiyi yerlərə baxış keçirdi və 3 cild və 451 vərəqdən ibarət istintaq sənədləri topladı. Həmin istintaq işinin materialları əsasında A.F.Novatski “Quba şəhərinin və Quba qəzasının kəndlərinin talan edilməsi və adı çəkilən şəhər və kəndlərin əhalisi üzərində törədilmiş zorakılıq halları haqqında məruzə” hazırladı və FTK-nın sədrinə təqdim etdi. (250) 1919-cu ilin noyabr ayında Azərbaycan Hökuməti yanında Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası “Quba şəhərinin və Quba qəzasının kəndlərinin talan edilməsi və adı çəkilən şəhər və kəndlərin əhalisi üzərində törədilmiş zorakılıq halları haqqında” işə və Komissiyanın üzvü Novatskinin məruzəsinə baxaraq, bir sıra şəxslərin “müttəhim” qismində istintaqa cəlb edilməsi haqqında Qərar qəbul etdi. Bu şəxslər aşağıdakı cinayətlərdə kifayət qədər ifşa olunur- dular: “müsəlman əhalisinə qarşı dini və tayfa düşmənçiliyindən irəli gələn səbəblərdən ...öz aralarında və hələlik istintaqa məlum olmayan digər şəxslərlə qabaqcadan razılığa gələrək, odlu və soyuq silahla silahlanmış bir neçə min nəfərlik quldur dəstəsi yaratmışlar və öz qarşılarına müsəlman əhalisinin qırılması, onun əmlakının qarət olunması və məhv edilməsi məqsədini qoyaraq, 1918-ci ilin aprel ayı ərəfəsində Bakı quberniyasının Quba şəhərinə Yüklə 4,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|