5
1918-ci il Quba hadisələri – Azərbaycanın müsəlman
əhalisinin kütləvi qırğını planlarının tərkib hissəsi kimi
“... Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasına bildirirəm ki, Quba şəhərinin
I hissəsinin ərazisində (1) erməni quldurları tərəfindən yaralanan və şikəst
edilənlər yoxdur və ola da bilməz, çünki onlar çox sərrast atırdılar və bir güllə
əvəzinə 40-50 güllə işlədirdilər. Bundan əlavə onlar qabaqlarına çıxan hər
kəsi xəncərlə doğrayır, ölənə qədər tüfəngdən atəşə tutur, öldürəndən sonra
isə meyitləri eybəcər hala salırdılar”...
Quba şəhər pristavının – polis idarəsi rəisinin raportundakı bu
sətirlər 1918-ci ilin aprel-may aylarında Quba şəhərində və Quba qəzasının
kəndlərində baş vermiş qanlı hadisələr barədə yüzlərlə şəhadətlərdən yalnız
biridir. Öz polietnik tərkibi ilə seçilən, say etibarilə üstünlük təşkil edən
Azərbaycan türkləri ilə yanaşı ləzgi, tat, yəhudi, rus, erməni və digər xalqların
nümayəndələrinin kompakt şəkildə yaşadığı Azərbaycanın bu bölgəsinin
əhalisinin “günahı” nə idi? Axı bu əyalətin müxtəlif milli-etnik və dini-sektant
əhali qrupları arasında daima mehriban qonşuluq əlaqələri mövcud olmuş
və uzun yüz illər ərzində qorunub saxlanılmışdı. Həmçinin, Quba şəhərinin
yerli erməni əhalisinin sayı “500 nəfərdən” çox deyildi (2), fəallığı isə Bakı və
Şamaxı şəhərlərinin və ya Qarabağın erməni əhalisinin fəallığı ilə müqayisəyə
belə gələ bilməzdi.
Bu suala cavab verməzdən əvvəl, Quba əyalətinin tarixinə və 1918-ci
ilin yazında baş vermiş qanlı faciələrə gətirib çıxaran hadisələrə nəzər salmaq
münasib olardı.
* * *
Qubanın kökü orta əsrlərə gedib çıxan tarixi haqqında hələ qədim alban,
ərəb, fars və türk mənbələrində, Avropanın müxtəlif coğrafiyaşünaslarının
və səyahətçilərinin əsərlərində bu və ya digər şəkildə bəhs olunmuşdur.
Tarixdə “Quba” kimi qeyd edilmiş coğrafi ərazilər – tam mərkəzdə yerləşən
şəhərin adına uyğun – qədim dövrlərdən Böyük Qafqaz sıra dağlarının
şimal-şərq qollarından başlayaraq Samur-Dəvəçi çökəkliyinədək uzanıb
getmişdir. Daha qədim coğrafi ad olan “Quba” toponiminin özü kifayət
qədər geniş – “Xəzərətrafı əyalətlərdə, habelə Şirvan və Şimali Qafqazı əhatə
etməklə, Monqolustandan Rusiyanın mərkəzi zolağınadək olan ərazilərdə”
yayılmışdır. (3) Bu toponimin yaranması haqqında, o cümlədən Azərbaycanın
Quba şəhərinin adı haqqında bir çox müxtəlif xarakterli və bəzən bir-biri-
ni inkar edən yozmalar mövcuddur ki, onların arasında həqiqətə daha
çox uyğun olanları qeyd edək: Məkkə şəhərinin yaxınlığında Məhəmməd
Quba. Aprel-may 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə
6
peyğəmbər tərəfindən tikilmiş ilk məscid Quba adlandırılmışdır. X əsrdə
Azərbaycanın hakimi Ənuşirəvan tərəfindən indiki Qubanın ərazisində
tikilmiş qala da “Bade-Firuz-Qubad” adlandırılmış və öz adını Sasanilər çarı
I Qubadın adından götürmüşdür. “Ərəb tarixçisi əl-Məsudi (943-cü il) bunu
xatırlayaraq yazırdı: “əl-Bab haqqında, Kəsra Ənuşirəvanın atası Qubad ibn
Firuzun Məsqət deyilən yerdə daşdan tikilmiş şəhərə bənzər qəribə tikililər
inşa etməsi haqqında ...çoxlu xəbərlər var...”. Müəllif Məsqətdən danışarkən,
ehtimal ki, indiki Quba rayonunu və Firuz-abad şəhərini, öz adında onun
əsasını qoymuş Sasani çarı Firuzun oğlu I Qubadın (488-531) adını qoruyub
saxlamış müasir Quba şəhərini nəzərdə tuturdu”. Bu sətirlərin müəllifi,
tanınmış Azərbaycan tarixçisi Sara xanım Aşurbəyli göstərilən iki faktı bir-
biri il əlaqələndirərək hesab edir ki, Quba adı Xilafətin Azərbaycanı və
Dağıstanı istila edərkən Mədinə yaxınlığındakı Quba şəhərindən gəlmə ərəb
tayfalarının VII əsrdə özləri ilə gətirdikləri eyniadlı toponimlər sırasına daxil-
dir. “Bu adın ərəb Xilafətinin istila etdiyi ərazidə geniş yayılma arealı, eləcə
də, Quba şəhərini təsvir edən Zeynalabdin Şirvaninin (XIX əsr) aşağıdakı
məlumatı bu fərziyyəni təsdiq edir: “Qədimdə ərəb tayfalarından biri Quba-
ya köçərək burada məskən salmışdır”. Firuz Qubada köçüb gələn ərəblər
Mədinənin yaxınlığındakı şəhərin adı ilə səsləşən adı eşitdikdə, Məsqət kimi,
onu da tanış olan Quba adı ilə adlandırmışlar. (4)
Həmçinin belə versiyalar da var ki, XII əsrdən məlum olan və in-
diki Azərbaycanın, habelə Şimalı Qafqazın, Özbəkistanın, Qazaxıstanın,
Qırğızıstanın, Altay əyalətinin müxtəlif ərazilərində geniş yayılmış “quba”
və “quva” komponentli toponimlər hansısa bir türk etnonimini təsvir edir.
Məsələn, qırğızlarda “quba” adı ilə məşhur olan tayfanın qıpçaqlardan əmələ
gəldiyi hesab olunur. (5)
XII əsrdən etibarən Quba adına artıq bir çox ərəb mənbələrində rast
gəlinir: ərəb alimi Həməvinin (XIII əsr) coğrafiya lüğətində Azərbaycan
şəhərləri arasında “Kubba” adı da xatırlanır, XVI əsr səfəvi arxiv mənbələrində
“Qubba” əyaləti haqqında bir çox məlumat vardır, digər qaynaqlarda isə
şəhərin adı “Qübbə” kimi çəkilir.
Artıq qəbul edilmiş faktdır ki, müasir Qubanın bünövrəsi XIV əsrdə
qoyulmuşdur. “Lakin A.A.Bakıxanov Şirvanşah Kavus ibn Keyqubadın (h.774
(1373-cü il) Quba yaxınlığında gözəl türbəsini gördüyünü xəbər verir ki, bu
da həmin yerdə daha qədim zamanlarda və XIV əsrdə qəsəbə və ya şəhər
olduğunu fərz etməyə imkan verir. XVI əsrə aid daha sonrakı mənbədə yerli
sakinlərin dilindən xəbər verilir ki, “dağın yamacında olan Quba qalası çox-
dan dağılmışdır. Həmin vaxt (1582-ci il - S.A.) Quba çoxlu kəndi əhatə edən
nahiyənin adı idi”. Beləliklə, Quba adı XVI əsrədək gəlib çıxmışdır. Bu dövrdə
Quba adı altında
nahiyə mövcud olmuş, qala isə dağılmışdı”. (6)
Quba şəhəri-qalası və ya Quba nahiyəsi yarandığı dövrdən başlayaraq