Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının sənədləri Quba. Aprel-May 1918-ci IL
Yüklə 4,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
7 Şirvan adlı geniş ərazilərdə yerləşən və Azərbaycanın orta əsr böyük feodal dövlətlərindən biri olan Şirvanşahlar dövlətinin torpaqlarına daxil olmuşdur. Orta əsr mənbələrində Şirvan və ya Şarvan adı altında Kür çayından şərqə doğru, Xəzər dənizinin qərb sahillərini əhatə edən və qədim Qafqaz Albaniyasının və ya ilk orta əsrlər Aranın tərkib hissəsi olan ərazilər nəzərdə tutulurdu. Şirvan əyalətinin sərhədləri orta əsrlər boyu müxtəlif siyasi hadisələr və işğallar nəticəsində ölkənin inzibati bölgüsünün dəyişdirilməsi nəticəsində dəfələrlə dəyişikliklərə uğramışdır. Bəzi dövrlərdə Şirvanın bir hissəsi Atropatenanın tərkibinə daxil olmuş, onun şimal sərhədləri isə uzun müddət Cənubi Dağıstanın şəhər və kəndlərinə qədər uzanmışdır. (7) Təsadüf deyil ki, “Quba” adı həmçinin orta əsr Azərbaycanının məş- hur ticarət və mədəniyyət mərkəzi olan Şirvanın paytaxtı – “Quba-Şirvan xalçalarını almaq üçün dünyanın hər yerindən insanların axışıb gəldiyi” Şamaxı şəhəri haqqında yazılan mənbələrdə də xatırladılır. (8) Quba nahiyəsinin əhalisinə gəldikdə isə qeyd edilməlidir ki, uzun minilliklər boyu Şirvan torpağı bir-birini əvəz edən qafqazdilli, irandilli və türkdilli tayfalar arasında rəngarəng əlaqələr və təmas meydanı olmuşdur. Bu yalnız yazılı mənbələrlə deyil, həm də arxeoloji və toponimik məlumatlarla da təsdiq edilir. Şirvanın qafqaz, iran və türk mənşəli qədim əhalisindən əlavə, bu- rada VII-IX əsrlərdən başlayaraq ərəblər də yaşamışdır. “Mənbələr və toponi- mik məlumatlar göstərir ki, Qafqaz, irandilli və türkdilli tayfalardan ibarət yerli əhali eramızın əvvəlindən etibarən köçəri türklərlə intensiv surətdə qaynayıb-qarışmışdır. Türk tayfalarının burada dərin kök salması Azərbaycan xalqının etnogenezində mühüm komponentlərindən biri olmuşdur. Azərbaycanda məskunlaşmış ərəb tayfaları yerli əhali ilə qaynayıb- qarışmış, dilləri aradan çıxmış, onun izləri yalnız toponimikada və məhəlli leksi- kada qalmışdılar. Bu, ərəb istilasınadək Azərbaycanda türk və İran ünsürlərinin davamlı və sabit olduğunu göstərir”. (9) Artıq XVI – XVIII əsrlərdə Azərbaycanın etnik mozaikasının nəzərə çarpan hissəsini Türkiyədən Azərbaycana yeni kürd tayfalarının köçməsi, habelə digər kürd tayfalarının Cənubi Azərbaycandan Şimali Azərbaycana ölkədaxili yerdəyişməsi təşkil etmişdir. (10) Şirvanın şəhərləri və digər yaşayış nahiyələri Səfəvi İranı ilə Sultan Türkiyəsi arasında müharibələrin faciəvi və dağıdıcı nəticələrini müntəzəm olaraq öz üzərilərində hiss etmişlər. Belə ki, XVI əsrdə osmanlılarla səfəvilər arasında artıq 6-cı müharibə nəticəsində, türklər, 1578-ci ildə Şirvanı ələ keçirərək, onu 2 əyalətə – Böyük və Kiçik Şirvana bölmüşlər. Quba 3-cü inzibati sancaq qismində, mərkəzi Dərbənd şəhəri olmaqla, Kiçik Şirvanın tərkibinə daxil edilmişdir. (11) Mənbələrdən göründüyü kimi, qubalılar səfəvilərin tərəfində vuruşsalar da, qızılbaş hökmdarlarının hakimiyyətindən, xüsusilə də Şah sarayının yerli məmurlarından və hərbi nümayəndələrindən heç də razı deyildilər. (12) 1918-ci il Quba hadisələri – Azərbaycanın müsəlman əhalisinin kütləvi qırğını planlarının tərkib hissəsi kimi Quba. Aprel-may 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə 8 “Azərbaycanın demək olar ki, bütün ərazisinin, cənub-şərq küncü is- tisna olmaqla, osmanlılar tərəfindən müntəzəm olaraq tutulmasına və hətta uzunmüddətli işğalına baxmayaraq, bununla belə, Azərbaycan bu dövrdə də artıq İranın Səfəvi dövləti sistemində özünün inzibati baxımdan xüsusi mövqeyini itirməmişdi... 1593-cü ildən etibarən, Azərbaycanın qızılbaşların əlində qalan əyalətləri: Zəncan, Xalxal, Ərdəbil, Qaracadağ, Talış, Qızılağac və Lənkəran – Qızılüzən və Kür çaylarının arasında olan geniş ərazilər – va- hid “Azərbaycan” bəylərbəyliyində birləşdilər. Bu bəylərbəyliyin başında bir-birini əvəz edən Fərhad xan və Zülfüqar xan Qaramanlı qardaşları dururdu. Bəylərbəyliyin 1595-ci ilədək sayı 10 minə çatdırılmış silahlı qüvvələri (atlı və piyada) “Azərbaycan qoşunları” adlandırılırdı. (13) Sultan Türkiyəsinin Səfəvi dövlətinə müntəzəm həmlələri, müharibələr zamanı türk qoşunlarının ilk növbədə Cənubi Qafqaz və Azərbaycan ərazilərinə hü- cumu Səfəvi dövlətinin paytaxtının əvvəlcə Təbrizdən Qəzvinə (1548-ci il), sonra isə İsfahana köçürülməsinin yeganə və həlledici səbəbi olmuşdur ki, bunun da nəticəsində Azərbaycan Səfəvi dövlətinin mərkəzi və ya paytaxt əyaləti olması kimi əvvəlki əhəmiyyətini itirmişdir”. (14) Bu hadisə həmçinin ona səbəb olmuşdur ki, dövlətin mərkəzindən şimala təcrid olunmaq- la Azərbaycan bilavasitə İran ərazisindən daha çox ayrılmışdır. Bu isə, öz növbəsində “Azərbaycan xalqının öz əzəli tarixi torpaqlarında ərazi baxımdan sabitləşməsinə müəyyən mənada şərait yaratmışdır ki, bu da dilin bütövlüyü ilə yanaşı istənilən xalqın formalaşması üçün ikinci vacib şərtdir”. (15) 1638-ci ildə İran ilə Türkiyə arasında bağlanan müqavilə bu iki ölkə arasında 80 ildən artıq davam etmiş (1639-1723) sülh münasibətlərinin qurulmasının başlanğıcını qoymuşdur. Bütün bu dövrdə Azərbaycan, İranın şimali-qərb ucqarlarını təşkil etməklə, İranın hakimiyyəti altında qal- sa da, bununla belə bütöv inzibati vahid idi. Belə ki, Azərbaycanın yalnız Qızılüzən çayının yuxarı sərhədlərindən Böyük Qafqaz silsiləsinədək olan bütün torpaqlarını deyil, həm də Şərqi Ermənistanın bir hissəsinin daxil olduğu ərazini təşkil edirdi. Bütün bu dövr ərzində “Azərbaycan” anlayışı hüdudlarına dörd bəylərbəylik daxil idi: Təbriz – Araz çayından cənuba doğru Azərbaycanın bütün ərazilərindən başqa Talış və Muğanı əhatə edir- di; Şirvan – mərkəzi Şamaxı olmaqla, Kür çayından şimala doğru Dərbəndi də əhatə edən bütün ərazilər; Qarabağ – mərkəzi Gəncə olmaqla, Kür və Araz çaylararası bütün torpaqlardan Ağstafa və Ordubadadək əraziləri əhatə edirdi; Bununla bərabər Azərbaycan bəylərbəyliyinin tərkibinə “bu dövrdə əhalisinin çox hissəsini azərbaycanlıların təşkil etdiyi Çuxursaad bəylərbəyliyi adlı Şərqi Ermənistan da daxil idi”. (16) Beləliklə, həmin dövrdə “Azərbaycan” anlayışı Talış və Kaspiana ilə birlikdə tarixi Atropatenanı, habelə Qafqaz Albaniyasının torpaqlarını tam şəkildə əhatə edirdi. Yüklə 4,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|