Azərbaycan xalqının dahi oğlu, ümummilli lider

255 

 

böyük hissəsi cüzi azlıq təşkil edən ermənilərə paylandı. Erməni azğınlığı az vaxt 

içərisində  o  həddə  çatdı  ki,  bu,  hətta  işğalçı  general  Paskeviçin  özünü  də  narazı 

saldı.  Belə  ki,  Paskeviç  baş  qərargah  rəisinə  göndərdiyi  məktubunda  belə  öz 

etirafını gizlətmirdi: "Mən təsəvvür etməzdim ki, Krasovski yalnız Nersesin iradəsi 

ilə  hərəkət  edəcək.  Mənim  ona  verdiyim  təlimata  məhəl  qoymayıb,  yenicə  ələ 

keçirilmiş  əyalətin  idarə  edilməsi  qayğısına  qalmayacaq,  bütün  əhalinin  dörddə 

üçünü   təşkil  edən  müsəlmanlara  (Azərbaycan  türklərinə  -  red.)  himayədarlıq 

etməyəcək,  lazımi  vəsait  ayırmayacaq"  [32,  sənəd  438,  s.487-491;  109,  22;  bax: 

bölmənin sonu, sənəd 1]. 

Yeni rus idarəçiliyi yerli azərbaycanlı əhali arasında narazılığın artmasına 

səbəb  oldu.  Onlar  doğma  yurdlarını  tərk  edib  başqa  yerlərə,  o  cümlədən  Osmanlı 

ərazisinə  və  İrana  köçməyə  başladılar.  Naxçıvan  xanlığı  və  Pəmbək-Şörəyellə 

birlikdə  İrəvan  quberniyasını  tərk  edən  və  həlak  olan  müsəlmanların 

(azərbaycanlıların - red.) sayı 12,3-13,5 min nəfərə çatırdı [bax: 177, 335; 182, 112-

113]. Potto bu barədə yazırdı: "Oturaq əhali

**

 Arazm o biri tərəfinə keçmişdi. Tərə-

kəmə  tatarlarmın  az  hissəsi  Türkiyəyə,  çox  hissəsi  isə  İrana  getmişdi"  [177,  334]. 

General  Paskcviein  qraf  Ncsselroda  27  iyun  1827-ci  il  ta-rixli  məlumatından  bəlli 

olur ki, həmin ilin birinci yarısında İrəvan xanhğını 4500 tərəkəmə (elat) müsəlman 

tərk  etmişdi.  Belə  ki.  yerli  Azərbaycan  türkləri  olan  qarapapaqhlardan  800  ailə 

Arazın o tayma köçmüş, bundan əlavə, qarapapaqlılardan 100 ailə və ayrımlardan 

300 ailə Qarsa, güclü Uluxanh tayfasmdan 600 ailə Bayazidə pənah aparmışdı [32, 

sənəd 512, s.547]. 

Rusiyadan  narazı  qalan  azərbaycanlı  əhalinin  sərhədin  o  tayında 

cəmləşməsi  Paskeviçi  narahat  etdi.  Buna  görə  də  o,  Nersesi  İrəvanın  "Müvəqqəti 

idarə"sindən uzaqlaşdırmağa məcbur oldu. Türkmənçay nıüqaviləsi imzalandıqdan 

sonra  Paskeviç  general  Krasovskini  də  "Müvəqqəti  idarə"nin  rəisi  vəzifəsindən 

azad  etdi.  Bunun  ardınca  azərbaycanlı  əhaliyə  qarşı  bəd  əməllərindən  əl  çəkməyən 

Nersesi Bessarabiyaya sürgün etdirdi [109, 22; 172,72]. 

Türkmənçay müqaviləsinin təsdiq edilməsinin (20 mart, 1828) ertəsi günü 

I  Nikolay  "Erməni  vilayəti"  yaradılması  haqqında  fərman  imzaladı.  Fərmanda 

deyilir: "İranla bağlanmış müqaviləyə əsasən, İrandan Rusiyaya birləşdirilən İrəvan 

və  Naxçıvan  xanlıqlarını  bundan  sonra  "Erməni  vilayəti"  adlandırmağı  hökm  edir 

və  öz  titulumuza  daxil  edirik.  Həmin  vilayətin  quruluşu  və  onun  idarə  edilməsi 

qaydası haqqında Ali Senat lazımi fərmanları öz vaxtında alacaqdır" [76, 272-273; 

                                                           

  İrəvan  xanlığının  böyük  çətinliklə  işğal  edilməsində,  İrandan  və  Osmanlı  imperiyasından  çox-saylı 

erməni  əhalisinin  məqsədyönlü  şəkildə  bölgəyə  köçürülməsində  yaxından  iştirak  edən  Qafqazın  baş 

hərbi  hakim  general  Paskeviçin  erməni  köçünün  həyata  keçirilməsi  zamanı  belə  İrəvan  xanlığı 

ərazisində  əhalinin  dörddə  üçünün  Azərbaycan  türkləri  olmasını  etiraf  etməsi  ermənilərin  İrəvan 

bölgəsində çoxluq təşkil etməsi ilə bağlı uydurma fikirləri bir daha təkzib edir.

 

**

 V.Potto burada oturaq əhali dedikdə İrəvan xanlığının qədim yerli əhalisi olan Azərbaycan türklərini 

nəzərdə tutur. Bu faktın özü də İrəvan xanlığı ərazisinin ən qədim yerli əhalisinin məhz azərbaycanlılar 

olduğunu bir daha təsdiq edir.

 

---

256 

 

bax:  bölmənin  sonu,  sənəd  2].  Rusiyaya  ilhaq  olunan  iki  Azərbaycan  xanlığının 

torpaqları hesabına yaradılan "Erməni vilayəti" İrəvan və Naxçıvan əyalətlərinə və 

Ordubad  dairəsinə  bölünmüşdü  [32,  sənəd  437,  s.487].  İrəvan  əyalətinə,  keçmiş 

İrəvan  xanlığında  olduğu  kimi,  15  mahal,  Naxçıvan  əyalətinə  5  mahal,  Ordubad 

dairəsinə  də  5  mahal  daxil  idi.  "Erməni  vilayəti"  idarəsinin  rəisi  vəzifəsinə  yerli 

qoşunların  komandanı  general-mayor,  gürcü  knyazı  A.Q.Çavçavadze  təyin 

edilmişdi [32, sənəd 438, s.487; 109, 23]. 

 

Ermənilərin Ġrandan Ġrəvan xanlığı ərazisinə 

köçürülməsi 

 

Köçürməyə  hazırlıq.  Türkmənçay  müqaviləsinin  15-ci  maddəsinə  görə, 

şah hökuməti müharibə dövründə öz dövlətinə xəyanət edərək ruslara xidmət etmiş 

şəxslərin  (yəni  ermənilərin  -  red.)  Rusiya  tabeliyində  olan  ərazilərə  köçmələrinə 

mane  olmamalı  idi.  Bununla  da  İranda  yaşayan  ermənilərə  sərbəst  surətdə 

Rusiyanın  himayəsinə  keçmək  hüququ  verildi  [47,  339-341;  130,  85-86].  İranın 

hökumət  və  yerli  hakimiyyət  orqanlarının  heç  bir  maneçiliyi  olmadan,  onların 

satlıq  malına  və  ya  əmlakına,  əşyalarına  hər  hansı  gömrük  və  vergi  qoyulmadan 

daşınan  əmlakını  aparmaq  və  satmaq  üçün  bir  il,  daşınmaz  əmlaka  gəldikdə  isə, 

onun  satılması  və  ya  onun  haqqında  özxoşuna  sərəncam  (vəkalət)  üçün  5  illik 

müddət müəyyən edildi [76, 130; 75 221-222; 46, 44; 4, 283]. 

Ermənilərin  Şimali  Azərbaycan  torpaqlarına  köçürülməsi  layihəsi  hələ 

1827-ci ildə A.S.Qriboyedovun başçılıq etdiyi Cənubi Qafqaz diyarının diplomatik 

dəftərxanasında  hazırlanmışdı.  Rusiyanın  İrandakı  səfiri  A.S.Qriboyedov  İran 

ermənilərinin  yenicə  işğal  edilmiş  Şimali  Azərbaycan  torpaqlarına  köçürülməsində 

fəal  iştirak  edirdi.  Ermənilərin  Şimali  Azərbaycan  torpaqlarına  köçürülməsinin 

reallaşması ilə əlaqədar olaraq Rusiya hökumətinin İranla sərhədboyu ərazilərə 80 

min  kazakın  köçürülməsi  barədə  əvvəllər  hazırladığı  layihə  qüvvədən  salındı  [79, 

sənəd  923,  v.1-16;  153,  128,  129J.  İ.Yenikolopova  görə,  A.Qriboyedov  ermənilərin 

İrandan  Rusiya  sərhədlərinə,  yəni  Çuxursəd  çökəkliyinə  köçürülməsinə  xüsusi 

diqqətlə 

yanaşır 

və 

bu 

məsələyə 

Rusiyanın 

Şərqdəki 

mövqelərinin 

möhkəmlənməsinin təminatı kimi baxırdı [153,128]. 

Artıq  1827-ci  ilin  mayında  general  Paskeviçin  Peterburqdan  xüsusi 

tələbnamə  əsasında  ermənilər  arasında  nüfuza  malik  olan  polkovnik  Lazaryevi

*

 

                                                           

*

Rusiya  imperiyası  ermənilərin  İrandan  Şimali  Azərbaycan  torpaqlarına  köçürülməsini  mütəşəkkil 

həyata  keçirmək  üçün  Peterburqda  yaşayan  polkovnik  Q.Lazaryevi  1827-ci  il  oktyabrın 

19-da  Təbrizə  komendant  təyin  etdi  [46,  40].  Hələ  XVIII  əsrdə  Rusiya  çarlarının  qılığına  girərək 

 

Peterburqda və Moskvada möhkəmlənən varlı erməni ailəsinin nümayəndəsi olan bu qaniçən polkovnik, 

1787-1791-cı  illərdə  baş  vermiş  Osmanlı  -  Rusiya  savaşında  türklərə  qarşı  qəddarlığı  ilə

 

seçilən  qardaşı  İvan  Lazaryev  [bax:  74,  649J  kimi,  nəinki  Azərbaycan  türklərinin,  bütövlükdə 

---