Azərbaycan xalqının dahi oğlu, ümummilli lider
Yüklə 1,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ġrəvan xanlığı ərazisində etnodemoqrafik vəziyyətin ermənilərin xeyrinə dəyişdirilməsi
- Azərbaycanlı əhalinin doğma torpağından didərgin salınmasımn haşlanması
267
ermənilər İrandan 90 min nəfər, Türkiyədən isə təxminən 75 min nəfərədək köçürülərək Azərbaycan ərazisində məskunlaşdırıldı [183,180]. Erməni mənşəli amerikan tarixçisi C.Bornoutyan öz tədqiqatında Rusiya işğalından sonra İrəvan xanlığına xeyli sayda erməni əhalinin köçürülüb gətirildiyini, azərbaycanlıların isə ata-baba yer adlarının erməniləşdirildiyini etiraf edir; məsələn, Osmanlı imperiyasından ermənilər köçürülükdən sonra Göyçə mahalının mərkəzinin [Kəvər - red.] ermənilər tərəfindən dəyişdirilərək Nor Bayazid adlandığını qeyd edir [200,37- 38;145,122].
Rusiya imperiyası tərəfindən həyata keçirilən bir qanlı siyasət nəticəsində İrəvan xanlığında etnodemoqrafik vəziyyət ermənilərin xeyrinə dəyişdirildi. Qeyd etdiyimiz kimi, 1828-ci il martın 21-də Azərbaycan torpaqları hesabına yaradılan "Erməni vilayəti" İrəvan və Naxçıvan əyalətlərinə və Ordubad dairəsinə bölünmüşdü. İmperatorun fərmanı ilə "Erməni vilayəti" təşkil olunan zaman İrəvan əyalətində 4 dairə yaradıldı: İrəvan, Sərdarabad, Şərur və Sürməli. Həmin dairələrə daxil edilən mahallar isə əvvəllər sayında saxlanıldı [71, IV, 270]. Ermənilərin İrandan və Türkiyədən İrəvan xanlığı ərazisinə köçürülməsi işğaldan sonra uzun müddət davam etdirildi. Malenadaranda saxlanılan sənədlərə istinad edən N.A.Tavakalyan İrandan köçürülən ermənilərin sayının 8510 ailə olduğunu qeyd edir [186, 33]. 1834-cü ilin kameral təsvirinə görə, İrəvan şəhərinin ətrafında yaşayan 2750 ailədən 1807 ailə tatar (yəni Azərbaycan türkü - red.), 898 ailə erməni, 40 boşa (qaraçı - red.) ailəsi vardı və onların içərisində çoxu müxtəlif peşədən olan ustalar və sənətkarlar idi [71, IV, -91]. Həmin kameral təsvirə görə, bütövlükdə İrəvan əyalətində 22336 ailə var idi ki, bunun da 65300 nəfərini kişi cinsi təşkil edirdi. Bunların 29690 nəfəri tatar (yəni Azərbaycan türkü - red.), 10350 nəfəri əvvəllər köçürülmüş ermənilər və 24255 nəfəri İran və Türkiyədən yenicə köçürülən ermənilər, 1000 nəfərə yaxını Bayazid paşalığından buraya köçürülən yezidi kürdlər və az bir hissəsi boşa adlanan qaraçılardan ibarət idi [71, IV, 270-271; bax: bölmənin sonu, cədvəl 5].
Ermənilərin köçürülməsi ilə bağlı olaraq azərbaycanlı əhalinin təqib olunması və sıxışdırılması nəticəsində 1828- ci ildə İrəvan və Naxçıvandakı müsəlmanlar açıq və ya gizli şəkildə vətənlərini tərk edib xarici ölkələrə pənah aparmaqda davam edirdilər [32, sənəd 622 s.646; sənəd 623, s.647]. Bu cür vəziyyət
268
Rusiya işğalçılarını və gəlmə erməniləri tamamilə təmin edirdi. Belə ki, 1828-ci ilin aprelində Paskeviçin verdiyi əmrə görə, İrəvan əyalətini tərk edən müsəlman köçkünlər Rusiya hüdudlarına (yəni öz vətənləri olan İrəvan xanlığı ərazisinə - red.) yalnız onun xüsusi icazəsi əsasında qayıda bilərdilər [32, sənəd 438, s.490]. 1829-cu ilin əvvəlində qraf Paskeviç- "Erivanski"nin tapşırığı ilə kollec asessoru İ.Şopen "Erməni vilayəti"ndə kameral siyahıyaalma keçirdi. Əlyazması 20 cilddən ibarət olan həmin siyahıyaalmanın nəticələri müəllifin 1852-ci ildə nəşr edilən "Erməni vilayətinin Rusiya imperiyasına birləşdirilməsi dövrünün tarixi abidəsi" adlı əsərində verilmişdir. İ.Şopenin siyahıyaalmasına görə, müharibələrdən sonra "Erməni vilayəti"ndə mövcud olmuş 752 kənddən 521-i İrəvan əyalətinə, 179-u Naxçıvan əyalətinə, 52-si isə Ordubad dairəsinə aid idi [95, 485-508]. Müharibə nəticəsində vilayətin ərazisində 359 kənd, o cümlədən 310 kənd İrəvan əyallətində (nəzərə almaq lazımdır ki, o vaxt Şərur mahalı İrəvan əyalətinə daxil idi - red.), 43 kənd Naxçıvan əyalətində, 6 kənd isə Ordubad dairəsində xaraba qaldı. Bu Azərbaycan kəndlərinin əhalisi kütləvi qırğınlara məruz qaldı və öz doğma yurd- yuvalarından didərgin salındı [95, 510-518]. Deməli. dağıdılmış və xaraba qalan kəndlərlə birlikdə "Erməni vilayəti"ndə cəmisi 1111 kənd (359 xaraba qalmış və 752 abad kənd) olmuşdur ki, bunların da 831-i (521 abad və 310 xaraba kənd) əvvəllər İrəvan xanlığının ərazisinə daxil idi [109, 23; bax: bölmənin sonu, əlavə 2;3]. İ.Sopenin hesablamasına görə, İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının Rusiya tərəfindən işğal edilməsinədək "Erməni vilayəti"ni təşkil edən ərazilərdə təxminən 23730 ailə (İrəvan əyalətində 17000, Naxçıvan əyalətində 4600, Ordubad dairəsində isə 2130 ailə) yaşamışdır ki, bu da orta hesabla hər ailəyə 5 nəfər olmaqla, 118650 nəfər edir [95, 542]. Siyahıyaalmanın nəticələrinə görə, köçürülməyədək vilayətdə 81749 nəfər müsəlman və 25151 nəfər erməni * qeydə alınmışdı. Bu tarixi fakt ermənilərin kütləvi surətdə köçürülüb gətirilməsinə baxmayaraq, yerli azərbaycanlı əhalinin yenə də böyük üstünlük təşkil etdiyini göstərir. Bundan əlavə, İ.Şopenin siyahıyaalmasında ayrı-ayrı yaşayış məntəqələri üzrə İrandan (35560 nəfər) və Türkiyədən (21666 nəfər) Azərbaycan torpaqlarına köçürülən erməni ailələrinin sayı (ümumilikdə 10631 ailə) və onların hansı yaşayış məntəqələrində məskunlaşdırıldığı da göstərilmişdir [95, 639-642]. Bu da siyahıyaalmanın o zamankı tarixi reallığı əks etdirən ilk mənbə olduğunu göstərir [bax: bölmənin sonu, əlavə 1]. Ermənilərin Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi sonrakı illərdə də davamlı olaraq həyata keçirilirdi. Qədim Azərbaycan torpağı olan İrəvan xanlığının ərazisində Rusiya işğalından sonra gəlmə ermənilərin sayının süni surətdə artırıldığını, yerli Azərbaycan türklərinin isə sayının azaldığını çox aydın göstərir. Belə ki, 1826-1828-ci illər Rusiya işğalınadək İrəvan xanlığında ermənilərin sayı 20
* İ.Şopenin siyahıalmasına əsasən, "Erməni vilayəti"ndə "əvvəllər yaşayan" ermənilər bura XIX əsrin əvvəllərindəki Rusiya – İran və Rusiya – Türkiyə müharibələri zamanı köçürülmüşdülər.
Yüklə 1,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|