102
yaradıcı ziyalı idi, əsərləri səhnələrdə tamaşaya qoyulur, sevilirdi. Nərimanovun
inandığı Lenin siyasəti isə onun xalq arasındakı mövqeyinə uyğun gəlmirdi.
Bir Ģikayət. Məmməd Əmin Rəsulzadənin Nərimanov haqqında
düşündükləri az keçməmiş düz olacaqdı. Və bu həqiqətə Nərimanov özü də
inanacaq, təəssüf, peşmanlıq hissi ilə etiraf edəcəkdi. Nərimanov başa düşəcəkdi
ki, o aldanıb.
Nərimanovun rəyi soruşulmadan Lenin Azərbaycanın adından danışanda,
xalqın sərvətini, neftini istədiyi kimi bölüşdürəndə o zəif bir səslə deyəcəkdi: «Mı
tak ne doqovorilis. (Biz belə danışmamışdıq). Amma Nərimanovu heç kim
eşitməyəcəkdi. Çünki Nərimanov gücsüz idi. Nə olsun ki, özünü hökumət başçısı
qoymuşdular? Bu ki, kağızda yazılmışdı. Real həyatda isə o gücsüz idi. Güclü,
olmaq üçün, hökumət başçısının ordusu gərəkdi. Nərimanovun isə ordusu yox idi.
Bakıda özünün bir zamanlar pərəstiş etdiyi, «xarüqələr yaratmağı» ilə qürrələndiyi
rus ordusu vardı. Və Nərimanov bu ordunun əmri ilə oturub-dururdu. Nərimanovu
müdafiə etməli olan milli ordu isə dağılmışdı.
Gərginliklərə, olmazın çətinliklərinə baxmayaraq milli ordu möhkəmlənir,
əsgərlərin sayı çoxalırdı. Məmməd Əmin Rəsulzadənin ilham verdiyi Demokratik
hökumət və qeyrətli «müsavatçı»lar xalqa həqiqəti başa salır, milli ordunu
gücləndirirdilər. Nəzərdə tutulmuşdu ki, əsgərlərə əlli min dəst paltar almaq üçün
xüsusi bir heyət İtaliyaya göndərilsin. Ordu möhkəmlənirdi. Bolşevik maneəsinə
baxmayaraq xalq öz oğullarını Vətənin keşiyini çəkməyə göndərirdi.
...Xalq azadlığa çıxmışdı. Hər cür əsarətdən, sıxıntı, boğuntudan xilas
olmuşdu. Hamı Azərbaycanın istiqlaliyyət qoxuyan dadlı günlərini yaşayırdı.
Qarşıdan xoşbəxt bir gün gəlirdi. Hamı o günü səbirsizliklə gözləyirdi.
1919-cu il idi. Sentyabrın 15-nə bir gün qalırdı.
..Sentyabrın 15-i günü azad Azərbaycan xalqı ona istiqlaliyyət səadəti
ərmağan etmiş türk şəhidlərini yad edirdi. Keçən il bu zaman türk qoşunlarının
köməyi ilə Bakı şəhəri rus, ingilis, erməni düşmənlərindən azad edilmişdi. Yüzlərlə
türk əsgəri Bakının azad olunması uğrunda gedən qanlı döyüşlərdə həlak olmuşdu.
Xalq onları
hörmətlə dəfn edib, xatirələrini əziz tuturdu.
Budur, Bakı camaatı Çəmbərəkənd qəbiristanlığına axışır. Onları azad etmiş
türk şəhidlərinin məzarını ziyarətə gedirlər. İndi bura xalqın müqəddəs bildiyi
yerdir.
Həmin günü Azərbaycanın çox yerində şəhid qəbirlərini ziyarət edirdilər.
Xalq torpağını işğalçılardan azad etmiş türk şəhidlərinin məzarını Şamaxıda,
Qarabağda, Naxçıvanda və başqa yerlərdə qoruyub hörmətlə saxlayırdı.
Həmin o günü azad Azərbaycan hökumətinin başçısı Məmməd Əmin
Rəsulzadə Çəmbərəkənd məzarıstanlığına toplaşmış həmvətənləri qarşısında çıxış
edir. Otuz beş yaşlı dövlət başçısı deyir:
«Ey hür Azərbaycanın hür vətəndaşları! Əziz millətdaşlar!... Böyük bir hiss,
milliyyət və qardaşlıq hissilə uzaq yollardan qoşaraq bizi xilasa gələn və öz