Azərbaycanlilarin II dünya müharġBƏSĠNDƏ ĠġTĠraki

§ 4. Qafqaz uğrunda döyüĢlər - Böyük Vətən 
Müharibəsində Qələbənin ən mühüm 
mərhələlərindən biridir
28
 
 
Almaniya  faşizmi  özünün  “Şərqə  yürüş”  (Dranq  nax  Osten)  adlı  ümumi 
işğalçılıq  planında  Qafqazı  və  onun  zəngin  yataqlarını  zəbt  etmək  planına  xüsusi 
yer verirdi. Bununla da eyni zamanda Şərqin Hindistan hüdudlarına qədər uzanan 
geniş  ərazilərini  zəbt  etmək  üçün  əsas  baza  əldə  edilməsi  nəzərdə  tutulurdu. 
Hitlerin  1940-cı  ilin  18  dekabrında  imzaladığı  21  saylı  gizli  direktiv  sənədində 
Almaniyanın  SSRİ-yə  qarşı  müharibəyə  başlaması  üzrə  “Barbarossa”  planında 
Almaniyanın  başlayacağı  müharibə  “Şərq  kompaniyası”  adlandırılmışdı  və  onun 
qələbə  ilə  qurtarmasına  üç  aydan  beş  aya  qədər  vaxt  müəyyən  edilmişdi.  1941-ci 
ilin  fevralında  Almaniya  ordusunun  yüksək  komandanlığına  Hitlerin  bu  tələbi 
                                                           
28
“İkinci dünya müharibəsinin dərsləri və faşizm üzərində qələbənin əhəmiyyəti” adlı Beynəlxalq elmi 
konfrans  Qələbənin  50  illiyi  münasibətilə  1995-ci  ilin  18-19  aprelində  Moskvada  keçirilmişdir.  Bu 
kitabın müəllifi həmin konfransın plenar iclasında göstərilən mövzuda məruzə etmişdir. Konfransda 26 
ölkədən  (o  cümlədən,  ABŞ,  Çin,  İngiltərə,  Almaniya,  Yaponiyadan)  nümayəndələr  iştirak  etmişdir. 
Müəllifin rus dilində etdiyi məruzənin tərcüməsi verilir. 
  

---

48 
 
çatdırılmışdı  ki,  “Şərq  kompaniyası”  qurtaran  kimi  Hindistana  yürüşün 
başlanmasına  hazırlıq  nəzərdə  tutulmalıdır.  Həmin  ilin  iyun  ayının  əvvəlində 
Almaniya  hərbi  komandanlığı  planlaşdırmışdı  ki,  İranın,  İraqın,  Misirin  və 
Hindistanın  zəbt  edilməsi  üzrə  hərbi  əməliyyatlara  1941-ci  ilin  payızından 
başlanacaqdır.  Göründüyü  kimi  Hitlerin  bu  qlobal  işqalçılıq  planının  həyata 
keçirilməsi üçün ən əvvəl Qafqaz zəbt edilməli idi. Aydındır ki, Hitlerin bu geniş 
işğalçılıq  planına  qarşı  Sovet  rəhbərliyi  ölkənin  cənub  sərhədlərinin,  ilk  növbədə 
Qafqazın müdafiəsi üçün lazımi tədbirlər görməli idi və görürdü. 
Almaniya  faşist  ordusunun  SSRİ-yə  qəflətən  hücumu  dövründə  İranda 
Almaniyanın  4  min  nəfərlik  casus  şəbəkəsi  var  idi  və  bu  təxribat  qüvvəsi  gizli 
yollarla  Sovetlər  İttifaqına  qarşı  yönəldilmişdi.  Sovet  hökuməti  İran  şahı  Rza 
Pəhləviyə  öz  ölkəsinin  faşist  Almaniyası  ilə  ittifaqının  yolverilməzliyi  haqqında 
dəfələrlə  xəbərdarlıq  etmişdisə  də,  Rza  şah  Pəhləvi  bu  xəbərdarlıqlara  məhəl 
qoymurdu.  Buna  görə  də  Sovet  hökuməti  İran  rəhbərliyinə  göndərdiyi  rəsmi 
Notada  bildirdi  ki,  1921-ci  ilin  26  fevralında  imzalanmış  Sovet  Rusiyası-İran 
müqaviləsinin  6-cı  maddəsinə  uyğun  olaraq  Sovet  qoşun  hissələri  Şimali  İran 
ərazilərinə  göndərilir.  Eyni  zamanda  Sovet-İngiltərə  razılaşmasına  əsasən 
İngiltərənin qoşun hissələri də Cənubdan İran ərazisinə daxil olacaq idi. 
1942-ci  ilin  29  yanvarında  Tehranda  SSRİ,  Böyük  Britaniya  və  İran 
arasında müttəfiqlik haqqında müqavilə imzalandı və həmin müqavilədə göstərildi 
ki, müttəfiqlərə (SSRİ və Böyük Britaniya) İran ərazisində quru, dəniz və havadan 
silahlı  müdafiə  üzrə  qüvvələr  yerləşdirməyə  icazə  verilir  və  bu  ordu  hissələri 
İrandan Almaniya ilə müharibə qurtardıqdan sonra 6 ay müddətində çıxarılacaqdır. 
Almaniya  ordusu  komandanlığı  SSRİ-yə  qarşı  qəflətən  başladığı 
müharibənin  ilk  həftələrinin  uğurlarından  məst  olaraq,  1941-ci  ilin  iyulunda 
müharibənin  III  mərhələsinin  planını  cızmağa  başlamışdı.  Bu  plana  görə  1942-ci 
ilin sentyabrında Almaniya ordusu Qafqaz keçidlərindən keçərək İran-İraq əraziləri 
ilə Bağdad üzərinə hücumu davam etdirməli idi. 
Lakin  Sovet-Almaniya  cəbhələrində  müharibənin  1941-ci  ilin  sonunda 
gedişi  Hitlerin  bu  planlarını  alt-üst  etdi.  1941-ci  ilin  5  dekabrında  Sovet  ordusu 
Moskva  altında  əks  hücuma  keçərək  faşist  ordusunu  100-350  kilometrə  qədər 
Qərbə sıxışdırdı və bununla da düşmənin Moskvanı və Şimali Qafqazı 1941-ci ildə 
zəbt etməsi planı boşa çıxdı. 
1942-ci  ilin  yayında  faşist  ordusu  komandanlığı  Cənub  istiqamətində  yeni 
hücum əməliyyatına başladı və burada əsas vəzifə Qafqazı zəbt etmək idi. Bunun 
üçün “Edelveys” adlı xüsusi plan hazırlanmışdı və  həmin planda o da göstərilirdi 
ki,  faşist  ordusu  Qafqaza  yaxınlaşdıqda  bu  diyarda  yaşayan  xalqlar  rus  xalqına 
qarşı mübarizəyə başlayacaqlar. 

---

49 
 
Müharibənin  gedişi  faşist  nəzəriyəbazların  bu  ümidini  də  boşa  çıxardı. 
Qafqazın bütün xalqları ölkənin digər xalqları ilə birlikdə ümumi düşmən faşizmə 
qarşı  ölüm-dirim  mübarizəsinə  qalxdılar.  Qafqazı  müdafiə  edən  cəbhələrdən  biri 
olan  Zaqafqaziya  cəbhəsi      tərkibində      şəxsi      heyətləri      əsasən  Qafqaz 
xalqlarından  tərtib  edilmiş  12  milli  diviziya  vuruşurdu.  Bunların  içərisində  77-ci, 
223-cü, 396-cı, 402-ci, 416-cı diviziyalar Azərbaycan Milli diviziyaları idi. 
Qafqaz  uğrunda  döyüşlərin  ikinci  mərhələsinin  başlanması  və  Stalinqrad 
uğrunda  ağır  döyüşlər  faktiki  olaraq  eyni  zamanda  (1942-ci  ilin  iyulunda) 
başlanmışdı.  Lakin  faşist  orduları  1943-cü  ilin  fevralının  əvvəlində  Stalinqrad 
ətrafında darmadağın edildikdən sonra, Almaniya hərbi komandanlığı bütün qalmış 
qüvvələrini Qafqaz cəbhəsinə  yönəltdi və  Qafqaz  uğrunda  döyüşlər 14 ay  davam 
etdi. 
Qafqaz  regionunda  iqtisadi  və  hərbi  strateji  cəhətdən  ən  güclü  respublika 
Azərbaycan  olduğuna  görə  düşmənin  əsas  qüvvələri  də  bu  istiqamətə 
yönəldilmişdi. Təkcə onu demək kifayətdir ki, müharibənin bütün gedişi dövründə 
cəbhələri  benzin  və  digər  yanacaqla  əsasən  Azərbaycan  neftçiləri  təchiz  edirdi. 
Azərbaycan neftçilərinin bu böyük tarixi xidmətləri hələ müharibə illərində Marşal 
G.K.Jukov  və  marşal  K.K.Rokosovski  tərəfindən  dəfələrlə  minnətdarlıqla  qeyd 
edilmişdir. Bütün bunlara baxmayaraq Sovetlər İttifaqının matorlar müharibəsində 
əldə etdiyi tarixi qələbədə cəbhənin benzin və sürtkü materiallarına olan tələbatının 
75-90%-ni  fasiləsiz  olaraq  təchiz  edən  Bakı  şəhərinə  “Qəhrəman  şəhər”  adı 
verilmədi, halbuki bu ada o, bəzi şəhərlərdən əvvəl layiq görülməli idi. Azərbaycan 
Respublikası  Prezidenti  Heydər  Əliyev  böyük  iftixar  hissi  ilə  qeyd  etmişdir  ki, 
“Əgər  Bakının  nefti  olmasaydı,  Sovetlər  İttifaqının  qələbəsi  bəlkə  də  mümkün 
deyildi...” 
Faşist  Almaniyasının  Qafqazı  zəbt  etmək  planının  baş  tutmaması  onun 
Türkiyəni  də  bu  müharibəyə  cəlb  etmək  ümidini  də  puça  çıxardı  və  SSRİ-nin 
cənub sərhədlərinin təhlükəsizliyi təmin edildi. 
Bununla  belə  Almaniyanın  o  dövrdəki  müttəfiqləri  olan  Yaponiya  və 
Türkiyənin  1942-ci  ildə  Sovetlər  İttifaqına  qarşı  müharibəyə  başlamamalarının 
səbəbləri hələ indi də bəzi hərbi tarixçilərin və hərbi sərkərdələrin tədqiqat obyekti 
kimi qalmaqdadır. 
Aydındır  ki,  Sovetlər  İttifaqının  Ali  Baş  komandanlığı  belə  təhlükənin 
mövcudluğunu  hiss  edirdi  və  ölkəyə  qarşı  ikinci  və  ya  üçüncü  cəbhənin  açıla 
bilməsi  ilə  əlaqədar  olaraq  həmin  istiqamətlərdə  kifayət  qədər  hərbi  qüvvə 
saxlayırdı.  Təkcə  Qafqazda  1942-43-cü  ildə  11  atıcı  diviziya  və  2  hərbi  hava 

---

50 
 
qüvvələri  ordusu  saxlanılırdı
29
.  Qafqaz  eləcə  də  Qara  dəniz,  Kaspi  və  Azov 
dənizləri donanmaları tərəfindən müdafiə edilirdi. 
Müharibə illərinin diplomatik sənədlərinin öyrənilməsi sübut edir ki, 1943-
cü  ilin  əvvəlində  Yaponiya  və  Türkiyənin  faşist  Almaniyasına  münasibəti  xeyli 
soyumuşdu. Almaniya ordusunun güclü müqavimətinə baxmayaraq, o, 1943-cü ilin 
sonundan  etibarən  heç  bir  əməliyyatda  təşəbbüsü  öz  əlinə  ala  bilmədi  və  dünya 
xalqları  Almaniya  hərbi  qüvvələrinin  yaxın  vaxtlarda  məğlub  olacağını 
gözləyirdilər. 
Faşist  ordusunun  Qafqaz  dağları  ətəklərində  məğlub  edilərək  geriyə 
çəkildiyi  dövrdən  az  sonra  Sovet  siyasi  rəhbərliyi  öz  daxili  siyasətində 
bağışlanılmaz  bir  səhv  buraxdı:  1944-cü  ilin  əvvəlində  Şimali  Qafqazda  yaşayan 
çox saylı müsəlman xalqları bütövlükdə Qazaxıstan və Sibirə sürgün edildilər. Öz 
ölkəsinin  bir  qrup  müsəlman  xalqına  qarşı  bu  qəddar  cəza  tədbiri  üçün  heç  bir 
əsaslı səbəb yox idi və Stalin-Beriya-Mikoyan qrupunun bu qanlı tədbiri müharibə 
dövrünün  siyasətinin  qara  ləkəsi  kimi  tarixə  düşdü.  Belə  mürtəсe  siyasətin 
davamını biz müharibə qurtardıqdan az sonra öz evlərinə qaytarılmış hərbi əsirlərin 
1949-cu ildə hərbi düşərgələrə sürgün edilməsində gördük. 
Bu məruzənin müəllifi 30 il bundan əvvəl, 1944-cü ildə Qazaxıstana sürgün 
edilmiş  çeçen  yazıçısı  Xalid  Oşayev  ilə  öz  evində  görüşmüşdür.  1926-cı  ildən 
Sov.İKP  üzvü  olan  Xalid  Oşayev  söylədi  ki,  NKVD-də  xidmət  edən  azğınların 
tələbi ilə gecə qapımı açdıqda, onlara partiya biletimi göstərdim, lakin həmin bileti 
üzümə  çırparaq  mənə  dedilər:  “çeçensən?,  düş  qabağımıza,  sürgünə  gedirsən”  və 
bizi  mal-qara  daşınan  çirkli  vaqonlara  doldurdular.  Məlumdur  ki,  onları  17  il 
tikanlı məftillər arxasında yaşatdılar və əksəriyyəti də məhv edildi. 
Hörmətli  Veteranlar!  50  il  bundan  əvvəl  II  dünya  müharibəsi  kimi  qanlı 
müharibəni  antifaşist  və  demokratik  qüvvələrin  qələbəsi  ilə  qurtararkən,  biz 
hamımız güman edirdik ki, ölkəmizdə, o cümlədən Qafqazda həmişə sülh və əmin-
amanlıq olacaqdır. Lakin sizə məlumdur ki, Şimali Qafqazda indi müharibə gedir 
və  qan  tökülür.  Zaqafqaziyanın  hər  üç  respublikasını  əhatə  edən  iki  ərazidə  isə 
qanlı döyüşlərdən sonra atəşkəsə nail olunmuşsa da, əldə edilmiş atəşkəs möhkəm 
deyildir.  Bütün  Qafqazın  xalqlarına  isə  dinc  Qafqaz  evi  lazımdır  və  bu  haqda 
konkret təkliflər Azərbaycan prezidenti tərəfindən verilmişdir. 
Dünya  ictimaiyyətinə  məlumdur  ki,  dinc  Qafqaz  evinin  açarı  Rusiyanın 
əlindədir.  Azərbaycan  Respublikasının  Prezidenti  Heydər  Əliyev  1994-cü  ilin 
iyununda  “Rusiya  qəzeti”  və  1994-cü  ilin  dekabrında  “Reklam  xəbərləri”  qəzeti 
                                                           
29
 
A.A.Гречко, Битва за Кавказ, M., 1967, s.473-477 
 

---

51 
 
müxbirlərinin  suallarına  cavabında  Rusiyanın  Qafqaz  problemlərinin  həllində 
iştirakını  yüksək  qiymətləndirərək,  arzu  etmişdir  ki,  Rusiyanın  siyasətində 
Qafqazın  hər  bir  respublikasına  münasibəti  bu  respublikaların  xalqlarının  dini 
mənsubiyyətlərindən və Rusiya ilə tarixi əlaqələrindən asılı olmayaraq formalaşsın. 
Yalnız belə ədalətli münasibət Qafqaz regionundakı bütün ziddiyyətləri dinc yolla 
həll etməyə kömək edər.