Azərbaycanlilarin II dünya müharġBƏSĠNDƏ ĠġTĠraki

416-cı milli atıcı diviziya 
 
1942-ci ilin fevralından başlayaraq ayrı-ayrı  hissələri Ucar-Göyçay-Şəmkir 
zonasında  və  Ələtdə  təşkil  edilən  416-cı  milli  diviziyada  şəxsi  heyətin  92%-i 
Azərbaycan türkləri idi. 
416-cı milli diviziyanın döyüş yolu Qafqazdan başlanmışdır. Diviziya 1942-
ci  ilin  sentyabrın  əvvəllərində  44-cü  ordunun  tərkibinə  daxil  edilərək  Şimali 
Qafqazda  Xasav-yurt  rayonuna  göndərilmişdi.  Diviziyanın  cəbhəyə  getdiyi  vaxt 
Qafqaz  uğrunda  döyüşlərin  ən  şiddətli  dövrü  idi.  Faşist  Almaniyası  rəhbərliyi 
özünün  “Cənub”  ordu qrupu  komandanlığına  1942-ci  ilin  25 sentyabrında  Bakını 
zəbt  etməyi  əmr  etmişdi.  Lakin  faşist  ordusunun  əsas  qüvvələri  Sovet  ordusunun 
güclü  müqavimətinə  rast  gələrək,  Şimali  Qafqazda  sentyabr  ayında  döyüşlərdə 
böyük itkilər verdi. 

---

45 
 
1942-ci  ilin  oktyabrında  416-cı  diviziya  58-ci  ordunun  tərkibinə  daxil 
edilərək,  Sulak  çayının  şərq  sahilində  düşmənin  Mahaçkala  istiqamətindəki 
hücumlarına  qarşı mövqedə  yerləşdirildi.  Həmin ilin noyabrında  diviziya  yenidən 
44-cü  ordunun  tərkibinə  daxil  edildi  və  təcili  olaraq  marş  ilə  Terek  stansiyası 
zonasında yeni döyüş xəttinə göndərildi. 
1942-ci ilin 30 noyabrında diviziya hücuma keçdi. Hücum  ərəfəsi noyabrın 
29-da  keçirilən  mitinqdə  diviziyanın  1373-cü  alayının  əsgərləri  B.Mustafayev  və 
Ç.Quliyev öz çıxışlarında demişdilər ki, biz hamımız Qafqazı son damla qanımıza 
qədər müdafiə edəcəyik və bu torpaqda faşistlər özləri üçün məzarlarını tapacaqlar. 
Faşistlərin Şimali Qafqazdan qovulması məqsədilə başlanan ümumi hücum 
1942-ci ilin   noyabrının 30-da başlandı  və bu hücumda diviziyanın 4 alayı iştirak 
edirdi.  İlk  döyüşlərdə  baş  leytenant  K.Rzayev,  leytenant  Ə.Abdullayev,  kiçik 
leytenant  K.Hacıyev,  sıravi  əsgərlərdən  B.Cabbarov,  İ.Heydərov,  A.Zülfüqarov 
qələbə  əzmi  ilə  böyük  mətanət  göstərdilər.  Dekabrın  son  günlərində  Mazdok 
istiqamətindəki  döyüşlər  daha  gərgin  keçdi.  Döyüşlərin  birində  1368-ci  alayın 
əsgəri Məmmədov, “Doğma Azərbaycan uğrunda!” sözləri ilə düşmənin səngərinə 
daxil  oldu.  Beləliklə  1943-cü  ilin  yanvarının  əvvəlinə  qədərki  dövrdə  diviziyanın 
döyüşçüləri Qafqazdan Azov sahilinə qədərki məsafəni döyüşlərlə keçərək, növbəti 
döyüşlərə hazırlaşdılar. Bu dövrdə diviziyanın komandirlərindən biri polkovnik (az 
sonra general-mayor) Tərlan Əliyarbəyov olmuşdur. 
1942-ci  ilin  19  noyabrında  Stalinqrad  rayonunda  Sovet  Ordusunun 
hücumlarının  başlanması  ilə  əlaqədar  olaraq  Şimali  Qafqazdan  da  başlanan  əks 
hücumlar  nəticəsində  üç  ay  ərzində  Şimali  Qafqaz  düşməndən  azad  edildi  və 
Rostov istiqamətində döyüşlərə başlamaq üçün zəmin yaradıldı. 
1943-cü  ilin  21  fevralında  416-cı  diviziya  əməliyyatlarının  II  dövrünə 
hazırlığa başladı. Bunun üçün diviziyaya Azərbaycandan 1500 nəfər yeni döyüşçü 
və siyasi işçi göndərilmişdi. 
1942-ci  ilin  3  oktyabrında  SSRİ  Ali  Sovetinin  Rəyasət  heyətinin  qərarı  ilə 
orduda hərbi komissarlar institutu ləğv edilərək vahid rəhbərlik prinsipinə keçildi. 
Komissarların  apardıqları  siyasi  tərbiyə  işlərini  icra  etmək  üçün  komandirlərin 
siyasi işlər üzrə müavinləri vəzifəsi təsis edildi. Milli diviziyalarda siyasi işlər üzrə 
komandirlərin  müavinlərinin  əksəriyyəti  Respublikadan  göndərilmiş  təcrübəli