Azərbaycanın azadlığı uğrunda 1918-ci ildə
Yüklə 5,05 Kb. Pdf görüntüsü
|
64 zabiti qoşuldu. Polkovnik Şardinyinin rəhbərlik etdiyi bu zabitlərdən ikisi sonralar Fransaya qayıtdı, təkcə leytenant Puadebar, Bakının tərəfimizdən itirilməsinə qədər bizimlə qaldı". 177 Bakıda baş verənlər barəsində Denstervilə Erməni Milli Şurasının mütəmadi olaraq yolladığı nümayəndələr və Bakıdakı ingilis konsulu Mak-Donnel xəbər verirdilər. Мауın əvvəlində Denstervilin qoşunları cəmi bir süvari eskadron, 4 zirehli avtomobil, 50 nəfər piyadadan ibarət olduğundan Azərbaycanda baş verən hadisələrə hərbi yolla müdaxilə edə bilmirdi. O, yazırdı: "indi erməni koloniyası və bolşeviklər Qafqaz İslam Ordusuna qarşı vuruşurlar. Ermənilərə əsl nifrət bəsləyən gürcülər onlara kömək etmirlər. Biz onlara nə ilə kömək edə bilərik? Mənim fikrimcə, bu mümkün deyil. Təkcə qoşunlar qayda-qanunu bərpa edə bilər, bizim isə qoşunlarımız yoxdur... Onlar tam əldən düşənədək bir-birlərini öldür-məkdə davam etməlidirlər, bəlkə onda biz orada qayda-qanun yarada bildik". May ayında Denstervil öz dəstəsinə "əsasən Bakı aviaməktəbindən olan təyyarəçilər, iyirmiyə yaxın ciddi seçilmiş və çox bacarıqlı rus zabitləri" əlavə etdi. General yazır ki, onlar mənə Qafqazın gələcək işğalı üçün lazım olacaqlar. Hələlik isə onlar Bakı ilə əlaqə yaradıb məlumat toplamaqda çox xeyirlidirlər". Həmin dövrdə Denstervilin dəstəsinə Baş Qərargah zabiti, polkovnik Stoks təhkim edildi. Mayın ortalarında general Qəzvində eser partiyasına mənsub olan bir neçə rus zabiti ilə görüşdü və "gələcək Bakı əməliyyatlarında onlardan kömək" alacağı barəsində razılığa gəldi. Mayın 25-də Denstervilin dəstəsinə 50 zabit və 150 əsgəri olan polkovnik Keyvort birləşdi. Onlarla birgə İngiltərədən göndərilmiş rus qvardiya suvari hissələrinin zabitləri də gəlmişdi. Məhz bu dövrdə ilk dəfə olaraq general anladı ki, əskərlərinin sayı türk- Azərbaycan qoşunlarının qarşını almaq üçün kifayət etməyəcək. Bununla belə, Bakının tutulması elə böyük üstünlüklər verə bilərdi ki, general avantüraya getməyə hazır idi. Hələlik Biçeraxovu göndərən general bütün vasitələrlə öz qüvvələrinin sayını artırmağa çalışırdı. Bu dövrdə Denstervil Bakı Soveti ilə gizli sövdələşmə imzalayır. O, özü qeyd edir ki, "texnikamız üçün lazım olan benzin bizim düşmənlərin - bolşeviklərin əlində idi; onlar bizə benzin verməsəydilər bizim İrandakı bütün əməliyyatlarımız dondurulardı... Onlara isə maşınlar lazım idi... Biz qərara gəldik ki, 300 funtluq hər benzin partiyasına görə mən dəyəri 100 funt olan bir avtomobil verəcəyəm... Mən Bakı Sovetindən 50.000 funt sterlinq məbləğində benzin aldım və ona görə 10 ford göndərməli idim, lakin bu hökumət artıq devrilmişdi və mən avtomobilləri göndərmədim. Zabitlər və aeroplanlar göndərməklə mən Ənzəlidə mövqelərimizi möhkəmlətdim, bu isə Xəzər dənizinə nəzarət etmək üçün ilk addım idi". Say azlığını general Denstervil texnika hesabına kompensasiya etməyə çalışırdı. Mayın sonlarında onun dəstəsinə "kommodor Norrisin rəhbərlik etdiyi bir neçə dörddüymlük toplarla silahlanmış kral dəniz piyadaları dəstəsi" qoşuldu. Bu isə Xəzər ticarət gəmilərini silahlandırıb güclü donanmaya malik olmaq imkanı verməli idi. Bımunla belə, general təəssüf hissi ilə qeyd edir: "Göndərdiyim çaparlar vasitəsi ilə demək olar ki, hər gün Bakı ilə əlaqə saxlayırdıq, dostlarımız sosialist-inqilabçılar (eserlər) tezliklə çevriliş etməklə Bakıda yeni hakimiyyət qurub ingilisləri çağıra bilərdilər. Hər gün yarana biləcək fürsətdən istifadə etməк üçün isə mənim kifayət qədər qüvvəm yox idi". "Tezliklə mən xəbər aldım ki, polkovnik Favielin komandanlığı ilə 39-cu piyada briqadası yük maşınlarında tam sürətlə mənim sərəncamıma göndərilib. Bu briqadanın tərkibinə aşağıdakı hissələr daxil idi: Qloçester və Şimali Staftord alaylarının 7-ci yığma taboru və Uorçester və Varvik alaylarının 9-cu yığma ta-boru". Avqustun 4-də ilk ingilis dəstəsi - polkovnik Stoksun rəhbərliyi ilə Qent alayının 300 nəfərlik dəstəsi Bakıya gəldi. 178 Denstervil yazır ki, "Bakı əməliyyatlarına rəhbərlik etmək üçün kral səhra artilleriyasının zabiti, polkovnik Q.Keyvortu qərargahla birlikdə Bakıya göndərdim". 177 Денстервиль, с.141. 178 Лавров СВ. Политика Англии на Кавказе и Средней Азии в 1917-1921 годах // Вопросы истории, 1979, № 5, с.83. 65 Erməni Milli Şurasının və Sentrokaspı Dıktaturasının nümayəndələri dəfələrlə Denstervillə görüşüb onun qoşunlarının sayca az olmasını bildirirdilər. Buna cavab olaraq Denstervil deyirdi ki, onun qoşunları təkbaşına vuruşmağa gəlməyiblər, çoxsaylı və yaxşı silahlanmış erməni qoşunlarına təlim keçib onlarla bərabər vuruşacaqlar. Bununla bərabər o, yazırdı ki, "imkan olan kimi Bakıya bütün mümkün olan qüvvələr göndəriləcək". Avqustun 17-də general Denstervil və onunla bütün dəstəsilə Bakıya gəldi. Çoxsaylı ingilis qoşunları, tanklar və zirehli avtomobillər, möhtəşəm toplar və digər ağır texnika gözləyən Erməni Milli Şurasının və Sentrokaspi Diktaturasının nümayəndələri ingilislərin qüvvələrinin cüzi olduğunu görüb təlaşa düşdülər. 4.2. Ġngilis qoĢunlarının komandanlığı Lionel Çarlz Denstervil 1865-ci ildə anadan olmuş və “The United Services College” kollecini bitirmişdir. Bu kollec Kral ordusu üçün gənc kadrları hazırlamaqla kadet korpusu rolunu oynayırdı (yeri gəlmişkən, L.Denstervil məşhur yazıçı Redyard Kiplinqlə bir sinifdə təhsil almışdır; tədqiqatçılar hesab edirlər ki, yazıçının "Stalki və K" əsərində Stalki obrazı L.Denstervilin xarakterinə əsasən yaradılmışdır). 1884-cü ildə kral piyada qoşunlarında xidmətə başlayan gənc zabit Hindistana göndərilir. Burada o, şimal-qərb sərhəddində Vəziristan vilayətində, sonra isə Çində xidmət edir. 179 I Dünya müharibəsi dövründə Hindistanın şimal-qərbində 1-ci piyada briqadasının komandiri vəzifəsində çalışan polkovnik Denstervil 1917-ci il dekabrın 24-də yeni məxfi əmr aldı. Bu əmr ingilislərin Qafqaza müdaxiləsinin təşkili ilə bağlıydı. Məhz Denstervilin dəstə rəhbəri kimi seçilməsi, zənnimizcə, onun rus dilini yaxşı bilməsi, Rusiyaya simpatiya ilə yanaşması və avantüra xarakterli tədbirlərə meylli olmasıyla əlaqədar idi. Ekspedisiya toplananda L.Denstervilə general-mayor rütbəsi verildi. L.Denstervil 1946-cı ildə İngiltərədə vəfat edib. General Denstervil komandanlığı həyata keçirərkən Mesopotamiyada olan ingilis qoşunlarının rəhbərliyi ilə əlaqə saxlayır, onlardan təlimatlar alırdı. Ancaq yerlərdə onun fəaliyyətinə birbaşa nəzarət yox idi, təkcə sentyabrın əvvəllərində Bakının qorunmasının qeyri mümkün olması xəbərini aldıqda Bağdaddan general Lyuin gəlmiş, lakin o, Bakıda cəmi bir gün qalmış və Denstervilin ingilis qoşunlarını təxliyyə etmək qərarı ilə razılaşmışdı. General Denstervilin qeydləri onun dəstəsində fəaliyyət göstərmiş bir çox zabitlərin vəzifələrini müəyyənləşdirməyə imkan verir. General Denstervilin missiyasının xüsusi xarakterini nəzərə alaraq onunla işləyəcək zabitlər "müharibənin müxtəlif cəbhələrindən: Fransadan, Salonikidən, Misirdən və Mesopotamiyadan seçilmışdi. Onlar əslən Kanada, Avstraliya, Yeni Zelandiya və Cənubi Afrika respublikalarından idi". 180 Ehtimal ki, bu seçim Qafqazın iqlim və relyef şəraitinin xüsusiyyətləri ilə, yuxarıda göstərilən bölgələrdə anadan olmuş zabitlərin belə iqlim və relyefə daha tez uyğunlaşacağı məqsədilə aparılmışdı. Seçilmiş zabit və əsgərlərin zəngin həyat və döyüş təcrübəsi ekspedisiyanın say azlığını kompensasiya etməli idi. General Denstervil öz qeydlərində zabitlərinə yüksək qiymət verir. Belə ki, "qərargahda işləmək üçün təyin edilən zabitlər məharətlə seçilmiş və onlardan bir çoxu rus və fransız dillərini də bilirdilər. İngilis zabitlərinə Londondan göndərilmiş, о cümlədən inqilabi Rusiyadan qaçmış rus zabitləri də əlavə edilmişdi ki, onların xidmətləri olduqca qiymətli idi". Polkovniklər Kletterbek, Dunkan və Xoskin general Denstervilin tapşırıqlar üzrə müavi vəzifələrini icra edirdilər. 179 Menefee S.P. "Dunsterville, Lionel Charles," In H.C.G. Mathews and Brian Harrison (eds.), Oxford Dictionary of National Biography, vol. 17 (2004): p. 361- 363. 180 Денстервиль, c.11. Yüklə 5,05 Kb. Dostları ilə paylaş:
|