Azərbaycanın azadlığı uğrunda 1918-ci ildə

59 
 
Avqustun  27-də  hazırlanan  irimiqyaslı  əkshücumda  diktaturanın  3  zirehli  avtomobili  iştirak  etməli  idi. 
Sentyabrın əvvəllərində Bakıda Sentrokaspi Diktaturasının və ingilslərin 6 zirehli avtomobili var idi ki, onlardan   
sentyabrın   14-də   baş   verən   döyüşdə   geniş   istifadə edilmişdi.
170
 
General  Denstervilin  qeydlərinə  görə,  "altı  zirehli  avtomobil  -  üç  ingilis  və  üç  rus  maşını  vardı,  zirehli 
avtomobillər markiz d Albissinin tabeliyidə idi; onların hamısı öz işini gözəl bilirdi". 14 sentyabr döyüşlərinin 
gedişinə toxunan general Denstervil yazır ki, "altı zirehli avtomobil düzən ərazidə uğurla çalışırdı". Daha sonra 
ingilis qoşunlarının Bakıdan təxliyyə olunduğuna toxunan general bu zirehli avtomobillərin və otuz ədəd "ford" 
yük maşınlarının sıradan çıxarılaraq şəhərdə qaldığını da etiraf edir.
171
 
Artilleriya.  Digər  silahlar  kimi,  toplar  da  Bakı  Soveti  qoşunlarına  tərxis  olunan  ordu  hissələrindən 
keçmiş  və  ya  hərbi  anbarlardan  götürülmüşdü.  Həmçinin  Rusiyadan  göndərilən  toplar  da  Qırmızı  Ordunun 
artilleriya parkınşı böyüdürdü.  1918-ci ilin mayına Qırmızı ordunun 1-ci korpusunda 12 səhra və 3 dağ topu, 4 
mortir  var  idi.  Onların  əsasında  3  səhra  batareyası,  1  dağ  və  1  mortir  batareyaları  tərtib  edilmişdi.  İyunda 
Rusiyadan  12  ədəd  dörddüymlük  top  göndərilmişdi.  İyulun  axırlarında  Bakının  müdafiəsinə  göndərilmiş 
Q.K.Petrovun yaxşı silahlanmış dəstəsində altıtopluq batareya var idi. Tələb olunandan artıq toplara malik olan 
Bakı  Sovetinin  qoşunlarına  əsasən  onların  ehtiyat  hissələri      və      mərmilər      gərəkli      idi.  Sentrokaspi 
Diktaturasının qoşunları da çoxsaylı artilleriyaya malik idi. General Denstervil gündəliyində yazır ki, anbarlarda 
olan toplar və onların ehtiyat hissələri hesabına Bakıda mühafizə olunan topların sayı otuza çatdırıldı (avqustun 
əvvəlləri). Onun qeydlərinə görə, "Bakı artilleriyası kifayət qədər yaxşı idi". 
Avqustun  27-nə  planlaşdırılan  irimiqyaslı  əkshücumda  2  qaubitsa,  28  səhra  topu  və  2  dağ  topu  iştirak 
etməli  idi  (mövqelərin  qorunması  üçün  ayrılan  topları  da  əlavə  etsək,  kifayət  qədər  böyük  rəqəm  alınır). 
Sentyabrın  əvvəllərində  baş  verən  döyüşlərdə  səhra  və  dağ  toplarından  başqa  4  qaubitsa  iştirak  edirdi.  Bakı 
uğrunda gedən döyüşlər zamanı mövqelərini itirən Sentrokaspi Diktaturasının qoşunları salamat qalmış topları 
Ermənikənddə  yerləşdirmiş  və  elə  buradaca  sentyabrın  14-də  türk-Azərbaycan  qoşunları  tərəfindən  2  ədəd 
qaubitsa, 8 səhra və 2 dağ topu tam işlək vəziyyətdə və mərmi ehtiyatı ilə ələ keçirildi. 
Bakı  Soveti  və  Sentrokaspi  Diktaturasının  qoşunları  tərəfindən  aşağıdakı  top  növləri  istifadə  edilirdi: 
1902-ci il nümunəli üçdüymlük səhra topu, 1909-cu il nümunəli üçdüymlük dağ topu, 1910-cu il nümunəli 48 
xətlik  (122  mm-lik)  qaubitsa  (bəzi  mənbələrdə  dörddüymlük  top  kimi  göstərilir),  1883-cü  il  nümunəli  6 
düymlük (152 mm-lik) səhra mortiri. 
                                                           
170
 Yenə orada,s.123. 
171
Денстервиль, c.126. 
 

---

60 
 
1902-ci  il  nümunəli  üçdüymlük  (76,2  mm-lik)  səhra  topu  dövrün  ən  yaxşı  səhra  topu  sayılır,  I  Dünya 
müharibəsində əla nəticələr göstərmişdir. Тор trotilli, melinitli, boğucu, zəhərli, şrapnel mərmiləri ilə atəş aça 
bilərdi.  1909-cu  il  nümunəli  üçdüymlük  dağ  topu  çətin 
keçilən  ərazilərdə  əvəzedilməz  idi,  tələb  olunanda 
sökülmüş vəziyyətdə at və ya qatır belində daşınırdı. Bu 
tip  toplar  özlərini  şəhər  döyüşlərində  də  yaxşı 
göstərmişdilər:  lülənin  enib-qalxma  bucağının  böyük 
olması  evlərin  damına  və  yuxarı  mərtəbələrə  atəş 
açmağa  imkan  verirdi.  Тор  dağ  şrapneli  və  dağ 
qumbarası ilə atəş açırdı. 
1910-cu il nümunəli 48 xətlik (122 mm-lik) qaubitsa 23,3 kq mərmilərlə atəş açaraq səhra istehkamlarının 
dağıdılması  zamanı  istifadə  edilirdi.  Eyni  məqsədlərlə  ona  nisbətən  az  çevik  olan  6  düymlük  (152  mm-lik 
)1883-cü il səhra mortirləri istifadə edilirdi. 
Əl  qumbaraları  və  atıcı  silahlar.  I  Dünya  müharibəsinə  qədər  nadir  istifadə  edilən  əl  qumbaraları 
müharibə  cəbhələrində  olduqca  səmərəli  silah  olmasını  sübut  etmişdi.  Canlı  qüvvəyə  qarşı  və  sadə  səhra 
maneələrinin  dağıdılması  üçün  istifadə  edilən  qumbaralar  haqlı  olaraq  "cib  artilleriyası"  adlandırılırdı. 
Maraqlıdır ki, dövrün əksər sənədlərində əl qumbaraları "bomba" və ya "əl bombası" kimi göstərilir. Bakı Soveti 
və 
Sentrokaspi  Diktaturasının  qoşunları  1912-ci  il  nümunəli  Rusiya,  1914-cü  il  nümunəli  Rusiya  və  İngiltərənin 
Lemon əl qumbarasından istifadə edirdilər. 1912 və 1914-cü il nümunəli Rusiya əl qumbaraları ənənəvi formaya 
malik olaraq hücum qumbarası kimi 20-60 addım məsafəyə atılırdı. 1914-cü il nümunəli Rusiya qumbarasının 
üstündə bərkidilən iplər düşmənin tikanlı məftillərdən ibarət maneəsində partlatmağa imkan verirdi. 
Lemon  əl  qumbarası  onu  icad  etmiş  ingilis  mühəndisinin  şərəfinə  ad  almışdı.  O,  Rusiya  ordusunda 
"limonka"  adı  ilə  tanınırdı.  Quruluşca  limon  sitrus  meyvəsinə  oxşaması  belə  adın  uzunömürlülüyünü  təmin 

---

61 
 
etmişdi.  Müdafiə  qumbarası  (səngərdən  və  ya  sipərin,  maneənin  arxasından  atılmalı  idi)  olan  Lemon  əl 
qumbarasının qəlpələri daha böyük ərazidə səpələnirdi, lakin bəzi texniki qüsurlarına görə təhlükəli idi. 
Bakı  Soveti  və  Sentrokaspi  diktaturasının  qoşunları  1905-ci  il  nümunəli  üçayaq  üstündə  "Maksim" 
dəzgahlı və 1910-cu il nümunəli Sokolov dəzgahı üstündə "Maksim" dəzgahlı pulemyotları, həmçinin yüngül əl 
pulemyotları  olan  "Lyuis"  və  "Kolt"  pulemyotlarından 
istifadə 
edirdilər. 
İnqilab  və  Rusiyada  vətəndaş 
müharibəsinin  rəmzinə  çevrilən  "Maksim"  dəzgahlı 
pulemyotuna daha çox üstünlük verilirdi. Təsadüfi deyil ki, 
Moskvaya  az  qala  hər  teleqramında  S.Şaumyan  bu 
pulemyotlardan  mümkün  qədər  çox  göndərilməsini  xahiş 
edirdi. 
Pu-lemyotlar 
əsasən 
piyada 
taborlarda 
bölüşdürülürdü  (təxminən  bir  taborda  4  dəzgahlı  pulemyot  olmaq  şərti  ilə).  Həmçinin  əlahiddə  "pulemyot 
komandaları"  da  yaradılmışdı.  40  nəfər  heyəti  olan  pulemyot  komandasıda  8-10  pulemyotdan  başqa 
pulemyotları, şəxsi heyəti, ehtiyat hissələrini və patron ehtiyatını daşımaq üçün nəqliyyat olur, komandaya ən 
sərrast  pulemyotçular  daxil  edilirdi.  Alay  və  briqadaların  ehtiyat  atəş  qüvvəsini  təşkil  edən  pulemyot 
komandaları döyüşün  ən ağır sahəsinə göndərilirdi. 1918-ci ilin mayında Qırmızı Ordunun 1-ci korpusunda 3 
pulemyot komandası mövcud idi. 
General  Denstervilin  qeydlərinə  görə,  ingilislər  "şəhərdə  pulemyot  atəşinə  öyrənmək  üçün  təlimatçı 
məktəb açdılar". Bu isə qoşunlarda kifayət qədər pulemyotların olmasından xəbər verir. 
I  Dünya  müharibəsi  dövründə  piyada  hissələrin  əsas  silahı  maqazinli  tüfənglər  idi.  Bakı  Soveti  və 
Sentrokaspi  Diktaturasının  qoşunları  keçmiş  çar  ordusunun  tüfənglərindən  istifadə  edirdilər.  Qeyd  etmək 
lazımdır ki, müharibə zamanı tüfənglərin çatışmazlığı məsələsi elə həddə çatmışdı ki, Rusiya hökuməti müxtəlif 
çaplı  və  növlü,  müxtəlif  ölkələrin  tüfənglərini  istifadə  üçün  ordu  hissələrinə  paylamışdı.  Patron  və  ehtiyat 
hissələrinin  çatışmazlığı  problemi  istər  müharibə  dövründə,  istərsə  də  Qafqazda  baş  verən  hadisələrdə  özünü 
büruzə 
verirdi. 
Rusiya  ordusunun  rəsmən  silahlanmaya  qəbul  etdiyi  1891-ci  il  nümunəli  piyada  üçxətli  (7,62  mm-lik) 
tüfəngi  (Mosin  sistemli)  5  patronluq  sandığa  malik  olmuşdur.  Ondan  başqa  silahlanmaya  piyada  tüfənginin 
növləri olan 1891-ci il nümunəli draqun üçxətli (7,62 mm-lik tüfəngi, 1891-ci il nümunəli kazak üçxətli (7,62 
mm-lik)  tüfəngi  və  1907-ci  il  nümunəli  üçxəttli  (7,62  mm-lik)  karabin  qəbul  edilmişdir.  Mosin  sistemli 
tüfəngdən başqa qoşunlar Fransa istehsalı olan 1907/1915-ci il nümunəli 8 mm-lik "Lebel" tüfəngi ilə, həmçinin 
Arisaka, Berdan 2, Vetterli, Manlixer sistemli tüfənglər də istifadə edilirdi.  
Tараnçа və revolverlər sırasında ən çox istifadə edilənlərdən biri Smit-Vesson III (1880-ci il nümunəli) 
revolveri  idi.  10,67  mm-lik,  6  patronluq  bu  revolver  ABŞ-da  icad  edilsə  də  Rusiya  zavodlarında  da  istehsal 
olunurdu. Populyar revolver 1895-ci il nümunəli 3 xətli revolver (Naqan sistemli) idi. 7,6 mm-lik çap, 7 patrona 
malik  olan  bu  silah  XX  əsrin  əvvəllərində  texniki  baxımdan  sadə  və  ən  etibarlı  revolver  kimi  tanınırdı.  Çar 
ordusunda  zabitlərə  tapança  və  revolveri  öz  hesablarına  almağa  icazə  verilirdi.  Rəsmən  silahlanmaya  qəbul 
edilmiş Smit-Vesson və Naqan revolverlərindən başqa 7,65 mm-lik Brauninq avtomatik tapançası və 1912-ci il 
nümunəli 7,63 mm-lik Mauzer tapança-karabini geniş isti-fadə edilirdi. 
Bakı  Soveti  və  Sentrokaspi  Diktaturasının  qoşunlarının  istifadə  etdikləri  soyuq  silahlar  çar  ordusunun 
silahları idi: tüfənglərin süngüləri; 1913-cü il süvari qılıncı, 1913-cü il zabit şaşkası (Qafqaz növü), 1913-cü il 

---