Azizaxon Rasulova

Topshiriq: 
Sport terminlarining kelib chiqishiga ko‘ra guruhlariga 
misollar ayting, bu terminlarning ma’nosini izohlang. 
 
SOHA TILI LEKSIKASI 
Termin grekcha “terminus” so‘zidan olingan bo‘lib, chek, chegara 
degan ma’noni bildiradi. U fan-texnika, qishloq xo‘jaligi, san’at va 
madaniyat sohasiga xos so‘z hisoblanadi. Terminologiya – terminlar 
haqidagi ta’limot va terminlar majmuyi degan ma’nolarni anglatadi. 
Termin so‘zi o‘rnida ba’zan atama, istiloh so‘zlarini ishlatish hollari 
uchrab turadi. Ammo bu to‘g‘ri emas. Atama termin so‘ziga nisbatan tor 
tashunchani ifodalaydi. Istiloh so‘zi esa arabchadir. Uni xalq 
tushunmaydi va me’yorga aylangan emas. Terminologiya masalalari 
hamisha tilshunoslikning dolzarb masalalaridan biri bo‘lib kelgan. 
Chunki terminlarning sohalar lug‘aviy qatlamlaridagi o‘rni va vazifasini 
belgilash, tushunchaning mazmun-mohiyatini to‘g‘ri anglash imkonini 
beradi. 
Terminologiyaga bag‘ishlangan ishlarning barchasida u yoki bu 
sohaning muayyan tushunchalarini anglatadigan, asosan, nominativ 
funksiyani bajaradigan birliklar termin hisoblanadi deb qaraladi. 
1
 
Iskandarova Sh., Shokirova M. Lug‘aviy birliklarning struktur-semantik va lingvomadaniy xususiyatlari. 
– Farg‘ona, 2021. 38-42-betlar

---

38 
A.Reformatskiy terminga ta’rif berar ekan, “... terminlar – bu 
maxsus so‘zlardir” degan xulosaga keladi. 
A.V.Kalinin muayyan fanlar va kasb-korlikda ishlatiladigan 
so‘zlarni “maxsus leksika” deb ataydi va uni ikki guruhga ajratadi.
1. Maxsus leksikaga, birinchi navbatda, terminlar kiradi. 2. Maxsus 
leksika tarkibiga terminlardan tashqari professionalizmlar ham kiradi. U 
o‘z fikrini davom ettirib, “Termin bilan professionalizmlar o‘rtasidagi 
farq shuki, termin bu muayyan fan, sanoat sohasi, qishloq xo‘jaligi, 
texnikadagi 
tamomila 
rasmiy 
bo‘lgan, 
qabul 
qilingan 
va 
qonunlashtirilgan 
biror 
tushunchaning 
ifodasidir, 
nomidir, 
professionalizm esa biror kasb, mutaxassislik, ko‘pincha jonli tilda 
tarqalgan, aslini olganda, tushunchaning qat’iy, ilmiy tavsifiga ega 
bo‘lmagan yarim rasmiy so‘zdir”, - deydi. 
H.Jamolxonov terminga munosabatda bo‘lar ekan, quyidagicha 
yozadi: “Terminlar fan-texnika, adabiyot, san’at va boshqa sohalarga oid 
ixtisoslashgan, qo‘llanishi muayyan soha bilan chegaralangan 
tushunchalarni ifodalaydigan nominativ birliklardir: gulkosa, shona 
(botanikada); to‘rtburchak, kvadrat (geometriyada); ega, kesim 
(tilshunoslikda); qofiya, turoq, vazn (adabiyotshunoslikda) kabi”. 
Terminologiyaning rivojlanishi, boyish yoʻllari har xil: boshqa 
tillardan soʻz olish, yangi soʻz yasash, ayrim grammatik 
kategoriyalarning leksikalashuvi, soʻz birikmasining semantik bir butun 
holga kelib qolishi va boshqa bugungi kunda oʻzbek terminologiyasining 
boyishi, asosan, boshqa tillardan soʻz olish va ichki soʻz yasash hisobiga 
roʻy bermoqda. U yoki bu soha terminologik tizimining barqarorligini 
belgilovchi asosiy omili uning tartibga solinganligi va muntazamligidir. 
Ammo shuni ham aytish o‘rinliki, bu jarayonda ruscha va rus tili 
orqali kirib kelgan terminlarni o‘rinsiz, sun’iy ravishda yangi yasalmalar 
yoki arab va fors-tojikcha so‘zlar bilan almashtirish hollari ham 
kuzatiladi.
Masalan, bankrot – sinish, buxgalter – hisobchi, gazeta – ro‘znoma, 
deputat – noib (xalq noibi), jurnal – majalla (jarida, oybitik, oynoma), 
institut – oliygoh, (ta’limgoh), klub - tomoshagoh (tadbirgoh), 

---

39 
kompensatsiya – tovon, medal – nishon, fakultet – kulliyot, kurs – 
bosqich, sinonim – ma’nodosh, omonim – shakldosh, antonim – zid 
ma’noli va hokazo. 
Terminologiyaning oʻziga xos xususiyatlari mavjud. Masalan, 
umumadabiy tilda sinonimiya, omonimiya va ko‘p maʼnolilik tilning 
boyligi boʻlsa, terminologiyada bular salbiy hodisa hisoblanadi. 
Masalan, birgina tushunchani ifodalash uchun oʻzbek tilida yarim 
oʻtkazgich – chala oʻtkazgich – nim oʻtkazgich terminlari qoʻllanmoqda. 
Bu, oʻz navbatida, oʻqish, oʻqitish va axborot almashish jarayonini 
qiyinlashtiradi. Shu sababli ham terminologiyasi maʼlum darajada 
barqarorlashgan barcha tillarda terminlar doimiy tartibga solib turiladi. 
Tartibga solish maʼlum terminologik meʼyorlar asosida amalga 
oshiriladi. Terminologiyaning rivojida fan sohalariga oid maxsus 
lugʻatlarni nashr qilib turish ham muhim ahamiyatga ega. 
Terminlar o‘z ma’nosining aniqligi va ixtisoslashganligi bilan 
odatdagi leksik so‘zlardan farq qiladi. So‘zlar terminga aylangach, zarur 
bo‘lgan bir ma’nonigina anglatadi (kirish, engashish, tashlanish, ko‘prik, 
pastga tashlanish, osilish, tayanish va hokazolar). Bunda terminlar biron 
tushuchani, harakatni bildiribgina qolmay, balki uni turdosh tushuncha, 
harakatlardan ajratib, aniqlab beradi. Sohaga oid terminlarga ham 
ma’lum talablar qo‘yiladi:
1. Tushunarlilik – terminologiya ona tili lug‘at sostavi va boshqa 
tillardan olingan so‘zlar, shuningdek, internatsional termin-so‘zlar 
asosida qurilgan bo‘lib, mazkur xalq tilidagi va so‘z yasash, grammatika 
qoidalariga to‘la mos bo‘ladi. Shundagina terminlar tushunarli, hayotiy 
va barqaror bo‘ladi. Ona tili normalarining buzilishi terminlarning 
tushunarli bo‘lmay qolishiga olib keladi. 
2. Aniqlik – termin ta’riflanayotgan harakat (mashq) yoki 
tushunchaning mohiyati haqida ochiq-oydin tasavvur beradigan bo‘lishi 
kerak. Terminning aniqligi mashq haqida to‘g‘ri tasavvur hosil qilish 
uchun katta ahamiyatga molik bo‘lib, u mashqni tezroq o‘rganib olishda 
yordam beradi.

---

40 
3. Qisqalik – terminlar qisqa, talaffuz etishga qulay bo‘lgani 
ma’qul. Mashqlarga nom berish va ularni yozishni yengillashtiradigan 
qisqartiruv qoidalari ham shunga xizmat qilishi darkor.
Jahon hamjamiyati bugungi kunda sport sohasini millatlarni 
totuvlikka, hamjihatlikka, do‘stlikka, birdamlikka yetaklovchi eng 
maqbul yo‘l sifatida e’tirof etmoqda. Sportning barcha turlarini keng 
tadbiq qilish uchun yaratilayotgan imkoniyatlar undagi yangi 
yo‘nalishlarning 
rivojlanishi, 
o‘z 
navbatida, 
sport 
milliy 
terminologiyasining shakllanishiga olib keldi. Zero, til va jamiyatning 
bevosita bog‘liqligi hamda ularning dinamik holda to‘xtovsiz 
o‘zgarishlarga uchrashida mazkur soha terminlari ham salmoqli o‘rin 
egallaydi.
Termin semantik nuqtayi nazardan maxsus soha doirasi bilan 
chegalangan leksik birlikdir. Ayrim hollarda ma’lum bir soha 
terminlarida boshqa soha terminologiyasiga integrallashuv jarayoni 
kuzatiladi, natijada, ular o‘sha soha uchun qo‘shimcha terminlik 
vazifasini ham bajaradi. Masalan, “tosh” termini ekologiya sohasiga 
tegishli bo‘lib, tabiiy qattiq jism hisoblanadi. Moliya, soliq, iqtisod 
sohalarida o‘lchov birligini ifodalaydi. Sport sohasida muskullarni 
rivojlantiruvchi og‘ir qurol ma’nosini ifodalaydi
1
.
Terminlar yasashning eng ko‘p tarqalgan usuli mavjud so‘zlarga 
yangi ma’no berish (ularni boshqacha tushunish), masalan,