Azԥrbaycan VII-IX ԥsrlԥRDԤ
Yüklə 2,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
30 yaln z yaúay ú mԥntԥqԥlԥri aras ndak mԥsafԥlԥrdԥ, hԥmçinin digԥr kiçik tԥfԥrrüatlarda müxtԥliflik nԥzԥrԥ çarp r. Ԥbu Ԥli Ԥhmԥd ibn Mԥhԥmmԥd ibn Miskԥveyhin (1030-cu ildԥ vԥfat etmiúdir) 1 "Kitab tԥcarib al-ümԥm" ("Xalqlar n tԥcrübԥsi haqq nda kitab") adl çox böyük ԥsԥrindԥ biz xürrԥmilԥrin üsyan haqq ndak mԥlumatdan istifadԥ etmiúik ki, bu da ԥt-Tԥbԥrinin ԥsԥrindԥn köçürülԥrԥk tԥrtib edilmiúdir. øbn Miskԥveyhin ԥsԥrindԥ 300(912-913)-cü illԥrdԥn sonrak hadisԥlԥrin tԥsviri, daha do÷rusu, Sacilԥrin fԥaliyyԥtindԥn söhbԥt gedԥn hissԥlԥr maraql d r. Hԥmin hadisԥlԥr haqq ndak mԥlumat ibn Miskԥveyh ԥt-Tԥbԥridԥn vԥ Aribdԥn götürmüú olsa da, özündԥn ԥvvԥlki müԥlliflԥrdԥ olmayan maraql mԥlumat da verir 2 .
movcud olmuú dövlԥt haqq nda mԥlumat" ԥsԥri Sacilԥr dövlԥtinin siyasi tarixini öyrԥnmԥk üçün maraql mԥnbԥdir. Bu ԥsԥrin ԥlyazmas Britaniya muzeyindԥ saxlan l r 3 . Bu ԥsԥrdԥ Sacilԥr haqq nda digԥr mԥnbԥlԥrdԥ olan mԥlumat tamamlayan çox maraql material verilmԥsinԥ baxmayaraq, vԥtԥn tarixúünasl ÷ nda bu mԥnbԥdԥn istifadԥ edilmԥmiúdir. Mԥúhur ԥrԥb co÷raf yaç s vԥ sԥyyah Yaqut ibn Abdullah ԥr- Rumi ԥl-Hԥmԥvinin (1179-1229) "Mu'cԥm ԥl-buldan" ("Ölkԥlԥrin 1 The conciuding Portuon of the Experiences of the Nations by Miskawaihi, arabic toxt ed. by H.F.Amedroz, v. 1, Oxford, 1920 (sonrak sԥhifԥlԥrdԥ bu mԥnbԥ øbn Miskԥveyh göstԥrilԥcԥkdir). Onun haqq nda b ax: C.Brockelmann. GAL, I, 342, 518, 525; SB, I, 582; Ȼ.ə.ɒɭɫɬɟɪ. Ɇɟɫɬɨ ɂɛɧ ɦɢɫɤɚɜɟɣɯɚ ɫɪɟɞɢ ɚɪɚɛɨɹɡɵɱɧɵɯ ɢɫɬɨɪɢɤɨɜ, ɫɬɪ. 127-138; yenԥ onun: ɒɟɫɬɨɣ ɬɨɦ ȼɫɟɦɢɪɧɨɣ ɢɫɬɨɪɢɢ. ɂɛɧ Ɇɢɫɤɚɜɟɣɯɚ ɤɚɤ ɢɫɬɨɱɧɢɤ ɩɨ ɫɨɰɢɚɥɛɧɨɦ ɨɬɧɨɲɟɧɢɹɦ ɜ ɩɨɡɞɧɟɦ ɯɚɥɢɮɚɬɟ, ɫɬɪ. 82-88. 2 Kitab tagarib al-uman. Ed. M.J. de Goeje. FCA, t. II, Lugbun Batavorum, 1871. 3 Ms. Or. 3685 in British Museum, Bax: Ch. Ricu Supplement to the catalogue of the Arabic Manusarits. London, 1894, ʋ 461 (fol. 25a-29 a). 31 ԥlifba s ras ilԥ siyah s ") adl çox böyük co÷rafi lü÷ԥti Azԥrbaycan vԥ Arran öyrԥnmԥk üçün son dԥrԥcԥ mühüm mԥnbԥdir 1 . "Mu'cԥm ԥl-buldan" böyük kompilyativ ԥsԥrdir. Burada çoxu bizԥ gԥlib çatmayan yüzdԥn art q ilk mԥnbԥdԥn istifadԥ edilmiúdir. Yaqut Azԥrbaycan vԥ Arran tarixinԥ dair mԥlumat nda ԥl-østԥxri ibn ԥl-Fԥqih vԥ bir çox baúqa müԥlliflԥrin ԥsԥrlԥrindԥn material verir. Özü dԥ demԥk olar ki, hԥr yerdԥ hans mԥnbԥdԥn istifadԥ etdiyini göstԥrir vԥ baúqa ԥsԥrlԥrdԥn götürdüyü material öz sԥyahԥtlԥri zaman toplad ÷ mԥlumatla tamamlay r. O öz material n müvafiq ölkԥ, vilayԥt, úԥhԥr vԥ kԥndlԥrin adlar na uy÷un ԥlifba s ras ilԥ sistemԥ salm úd r. Yaqutun lü÷ԥtinin xüsusiyyԥti buras ndad r ki, müntԥzԥm olaraq, gԥtirdiyi co÷raf adlar n dürüst tԥlԥffüzünü müԥyyԥn edir vԥ belԥliklԥ, toponimika cԥhԥtdԥn düzgün nԥticԥlԥr ç xarma÷a imkan verir. Yaqut úԥhԥrlԥri vԥ yaúay ú mԥntԥqԥlԥrini tԥsvir edԥrkԥn bunlar n görmԥli yerlԥrini saymaqdan ԥlavԥ, hԥmin yerlԥrdԥn ç xm ú görkԥmli úԥxsiyyԥtlԥrin tԥrcümeyi-hal haqq nda da mԥlumat verir. Ԥbu Yusif Yԥqub ԥl-Kufinin (731-798) müsԥlman hüququ haqq ndak "Kitab ԥl-xԥrac" ("Xԥrac haqq nda kitab") ԥsԥri Azԥrbaycan n vԥ Xilafԥtdԥki digԥr vilayԥtlԥrin tԥdqiq etdiyimiz dövr tarixi üçün xüsusilԥ qiymԥtlidir 2 . Xԥlifԥ Harun ԥr-Rԥúidin hakimiyyԥti zaman (786-809) Ba÷dadda qaz l q edԥn Ԥbu Yusif xԥrac vԥ onun y ÷ lmas haqq nda, dövlԥt torpaqlar nda vԥ xüsusi úԥxslԥrԥ mԥxsus torpaqlarda kԥndlilԥrin feodal istismar mn növlԥri vԥ formalar vԥ i.a. haqq nda xԥlifԥ üçün çox mühüm vԥ qiymԥtli mԥlumat verԥn bir ԥsԥr tԥrtib etmiúdir 3 . 1 Mugam al-buldan. Jacuts geographicshes worterbuch. V nԥúr. F.Wustenfeld, 6 Bde. Leipzig. 1866-1873 (sonrak sԥhifԥlԥrdԥ bu mԥnbԥ Yaqut göstԥrilԥcԥkdir). Onun haqq nda bax: C.Brockelmann. GAL, I, 479-480; SB, I, 1880; Ɉ.ɂ.ɋɟɧɤɨɜɫɤɢɣ.ɇɟɤɨɬɨɪɵɟ ɫɨɦɧɟɧɢɹ ɤɚɫɚɬɟɥɛɧɨ ɢɫɬɨɪɢɢ Ƚɪɭɡɢɢ, ɫɬɪ. 191; ɂ.ɘ.Ʉɪɚɱɤɨɜɫɤɢɣ. ɂɡɛɪ. ɫɨɱ., ɬ. IV, ɫɬɪ. 370. 2 C.Brockelmann. GAL, I, 171; SB, I, 283. 3 ɗ.Ɍ.ɋɢɯɚɪɭɥɢɞɡɟ."Ʉɢɬɚɛ ɚɥ - ɏɚɪɚɞɠ" Ⱥɛɭ Ƀɭɫɭɮɚ Ƀɚɤɭɛɚ ɤɚɤ ɢɫɬɨɱɧɢɤ ɩɨ ɢɫɬɨɪɢɢ ɮɟɨɞɚɥɶɧɵɯ ɨɬɧɨɲɟɧɢɣ ɜ ɯɚɥɢɮɚɬɟ. Ⱥɜɬɨɪɟɮɟɪɚɬ ɞɢɫɫ.
32 "Kitab ԥl-xԥrac" elԥ bir mԥnbԥdir ki, Xilafԥtin VII-VIII ԥsrlԥr tarixini tԥdqiq edԥrkԥn onsuz keçinmԥk olmaz. Ԥbu Yusifin ԥsԥrindԥ vergi vԥ ԥhalinin natural mükԥllԥf yyԥti sistemi hԥyata keçirilԥndԥ istilaç ԥrԥblԥrin öz mԥnafelԥrini necԥ güddüklԥrindԥn çoxlu mԥlumat verilir.
Ԥrԥblԥrin Azԥrbaycanda yeritdiklԥri inzibati siyasԥt vԥ idarԥ sistemi mԥsԥlԥlԥrini tԥsdiq edԥrkԥn ibn Xԥldunun "Kitab ԥl-ibar vԥ divan ԥl-mübtԥda" ԥsԥrindԥ qiymԥtli materiala rast gԥldik. Ԥrԥblԥrin vergi siyasԥti vԥ torpaq münasibԥtlԥri haqq nda Mԥkrizinin “ԥl- Mԥvaid vԥ-l-i’tibar bi zikr ԥl-xitab vԥ-l-asar", ԥl-Kԥlkԥúԥn-dinin "Sübh ԥl-ԥ'úa f sina, at al-inúa" ԥsԥrindԥ, ԥt-Tԥnuhinin "ԥl-Fԥrԥc bԥ'd ԥú-úiddԥ" vԥ "Kitab niúvar ԥl-mühadԥrԥ" ԥsԥrlԥrindԥ, ԥs-Samaninin "Kitab ԥl-ԥnsab", ibn ԥl-Cauzinin "Kitab ԥl-müntԥzԥm", ԥl- Mavԥrdinin "ԥl-Ԥhkam ԥs-sultaniyyԥ", ԥl-Cԥhúiyarinin "Kitab ԥl- yüzara vԥ-1-küttab" ԥsԥrindԥ dԥ vԥ i.a. mԥlumat vard r 1 .
ԥhԥmiyyԥti olan çoxlu digԥr materialdan da istifadԥ edilmiúdir; çünki hԥmin materialda, baúl ca mԥnbԥlԥrdԥ olmay b diqqԥti cԥlb edԥn bu vԥ ya digԥr tԥfԥrrüat vard r. Azԥrbaycan n VII-IX ԥsrlԥr tarixi hԥlԥ yaz lmam úd r. Lakin bu heç dԥ o demԥk deyildir ki, tarixçilԥr Azԥrbaycan n hԥmin dövr tarixinin bu vԥ ya digԥr aspektinin tԥdqiqi ilԥ mԥú÷ul olmam úd r. Tarixçilԥrin bizi maraqland ran mԥsԥlԥlԥrԥ bu vԥ ya digԥr dԥrԥcԥdԥ toxunan ԥn mühüm tԥdqiqatlar n n q sa xülasԥsini aúa÷ da veririk. Ԥrԥb istilas ԥrԥfԥsindԥ vԥ istila dövründԥ Azԥrbaycan n siyasi tarixini öyrԥnmԥk nöqteyi-nԥzԥrindԥn N.V.Piqulevskayan n 2 tԥdqiqatlar diqqԥti cԥlb edir, bu tԥdqiqatlar ԥrԥb istilas nadԥk Azԥrbaycan n da inzibati bir vahid kimi daxil oldu÷u Sasanilԥr øran Ɍɛɢɥɢɫɢ, 1958.Bu mԥnbԥ materiallar A.Y.Yakubovskinin "Ɉɛ ɢɫɩɨɥɶɧɵɯ ɚɪɟɧɞɚɯ ɜ ɂɪɚɤɟ ɜ VIII B ." adl mԥqalԥsindԥ tԥhlil olunur (CB, T . IV, 1947) 1 østifadԥ etdiyimiz ԥrԥb müԥlliflԥrinin ԥsԥrlԥrinin siyah s kitab n ax r nda verilmiúdir. 2 H.B.ɉɢɝɭɥɟɜɫɤɚɹ. ȼɢɡɚɧɬɢɹ ɢ ɂɪɚɧ ɧɚ ɪɭɛɟɠɟ VI-VII ɜɟɤɨɜ, M.-Ʌ., 1945; yenԥ onun: K ɜonpocy o ɩɨɞɚɬɧɨɣ ɪɟɮɨɪɦɟ ɏɨɫɪɨɜɚ Ⱥɧɭɲɢɪɜɚɧɚ. BDU, 1937, Ns 1. Yüklə 2,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|