Azԥrbaycan VII-IX ԥsrlԥRDԤ
Yüklə 2,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
27 orada heç bir dԥnizlԥ ԥlaqԥsi olmayan Xilat vԥ Kԥbuzan göllԥrinin tԥsvirinԥ qԥdԥr da÷lar , yollar , Araz vԥ Kür kimi úirin sulu çaylar göstԥrirԥm" 1 .
mԥlumat çox müfԥssԥl vԥ dürüstdür: bu mԥlumata etibar etmԥk olar. Buna görԥ dԥ iqtisadi mԥsԥlԥlԥrin tԥdqiqindԥ ibn Havqԥl vԥ ԥl- østԥxrinin ԥsԥrlԥri baúl ca mԥnbԥ olacaqd r. ùԥmsԥddin Ԥbu Abdullah Mԥhԥmmԥd ibn Ԥbu Bԥkr ԥl- Müqԥddԥsi (946-947- 1000-ci illԥr) 2 özünün "Ԥhsԥn ԥt-tԥqasim f mԥrifԥt ԥl-ԥqalim" ("øqlimlԥri dԥrk etmԥk üçün ԥn yaxú bölgü") ԥsԥrindԥ ԥl-østԥxri vԥ ibn Havqԥlin materiallar na ԥlavԥ olaraq Azԥrbaycan tarixi haqq nda bir çox qiymԥtli mԥlumat verir. ø.Y.Kraçkovski qeyd edir ki, ԥl-Müqԥddԥsi "ԥtrafl düúünülmüú vԥ metodik iúi ilԥ fԥrqlԥnir" 3 . Ԥl-Müqԥddԥsi oxucuya müraciԥtlԥ yaz r: "Bil ki, mԥn bu kitab möhkԥm bünövrԥ üzԥrindԥ yaz b ona davaml dayaqlar vermiúԥm. ømkan m daxilindԥ hԥqiqԥti yazma÷a çal úm úam, a÷ ll adamlar n biliyindԥn kömԥk istԥmiú vԥ Allahtaalaya yalvarm úam ki, sԥhv vԥ nöqsanlar mԥndԥn uzaq etsin, mԥni ümid vԥ tԥvԥkkülԥ yax nlaúd rs n. Bu kitab n ԥn möhkԥm istinad mötԥbԥr ԥsas mԥnim görüb dԥrk etdiklԥrim vԥ öyrԥnib yaz- d qlar md r" 4 . Ԥl-Müqԥddԥsidԥ rustak vԥ úԥhԥrlԥrin say haqq nda mԥlumata rast gԥlirik ki, baúqa co÷rafiyaúünaslar n ԥsԥrlԥrindԥ belԥ mԥlumat yoxdur. Ԥl-Müqԥddԥsi Azԥrbaycan tԥsvir edԥrkԥn úԥhԥrlԥrin topoqraf yas , sal nma tarixi, ԥhalisi, dili, dini, mԥdԥniyyԥti, mԥiúԥti, adԥtlԥri sԥnԥtkarl ÷ , ixracat vԥ idxalat mallar , suvarma, kԥnd tԥsԥrrüfat bitkilԥri, yerli çԥki vԥ ölçü vahidlԥri, vergilԥr vԥ nԥhayԥt, 1 øbn Havqԥl, BGA, II, 8. 2 Al-Muqaddasi. Ahsan at-taqasim, Fi ma'rifatal aqalim. BGA, II (sonrak sԥhifԥlԥrdԥ bu mԥnbԥ ԥl-Müqԥddԥsi göstԥrilԥcԥkdir) onun haqq nda bax: C.Brockelmann, GAL, I, 230: SB, S.411. 3 ɂ.ɘ.Ʉɪɚɱɤɨɜɫɤɢɣ. ɂɡɛɪ. ɋɨɱ.,ɬ. IV, ɫɬɪ. 4 Ԥl-Müqԥddԥsi. III, 3. 28 yol marúrutlar haqq nda mԥlumat verir. Belԥliklԥ, X ԥsr ԥrԥb co÷rafiyaúünas n n klassik inkiúaf dövrünü tamamlayan ԥl- Müqԥddԥsinin ԥsԥri Azԥrbaycan n, hԥmçinin Abbasilԥr xilafԥtinin tԥrkibinԥ daxil olan bir çox baúqa ölkԥlԥrin iqtisadi tarixinԥ dair qiymԥtli mԥnbԥdir. Azԥrbaycan haqq nda mԥlumat verԥn orta ԥsrlԥr ԥrԥb co÷rafiyaúünaslar ndan biri dԥ Ԥbu Bԥkr Ԥhmԥd ibn Mԥhԥmmԥd ibn øshaq ibn ԥl-Fԥqih ԥl-Hԥmԥdanidir (902-903-cü illԥrԥ yax n yazm úd r) 1 . Onun "Kitab ԥl-buldan" ("Ölkԥlԥr haqq nda kitab"), yaxud "Kitab ԥxbar ԥl-buldan" ("Ölkԥlԥr haqq nda hekayԥlԥr kitab ") adl böyük co÷raf külliyyat nda hԥr cür elmi tԥnqiddԥn uzaq hekayԥlԥr toplanm úd r ki, bunlarda azac q da olsa co÷rafiyaya, yaxud co÷rafi adlar mԥsԥlԥsinԥ toxunulur. Ibn ԥl-Fԥqihin bir növ kompilyativ co÷rafi müntԥxԥbat xarakterli ԥsԥri demԥk olar ki, baúdan-aya÷a digԥr yaz l mԥnbԥlԥr (ԥl-Mԥdaini, ԥl-Bԥlazuri, ԥl-Yԥqubi, ibn Xordadbeh vԥ baúqalar ) ԥsas nda tԥrtib edilmiúdir. Ԥl-Fԥqihin verdiyi mԥlumat, qismԥn dԥ úifahi rԥvayԥtlԥrԥ 2 - hadisԥlԥrԥ, ԥfsanԥlԥrԥ vԥ i.a. ԥsaslan r. øbn Xordadbeh kimi ibn ԥl-Fԥqih dԥ Azԥrbaycan n bԥzi úԥhԥrlԥrinin cograf tԥsvirini verԥrkԥn Afúinin xürrԥmilԥrlԥ etdiyi müharibԥlԥr dovründԥ gördüyü tikinti iúlԥrindԥn dԥ q saca dan ú r. Xԥlifԥ Mütԥdidinin hakimiyyԥti dövründԥ (892-902) yaúam ú Ԥbu Ԥli Ԥhmԥd ibn Rusta (IX ԥsrin sonu - X ԥsrin ԥvvԥllԥri) böyük bir ensiklopedik ԥsԥrin müԥllifidir: bu ԥsԥrin bizԥ yaln z yeddinci hissԥsi olan "Kitab ԥl-ԥlak ԥn-nԥfisԥ" ("Qiymԥtli sԥrvԥtlԥr kitab ") gԥlib çatm úd r. øbn Rusta ԥsԥrinin co÷raf yaya dair bölmԥsindԥ 1 Kitab al-Buldan, BGA, V. øbn ԥl-Fԥqih haqq nda b a x: ɂ.ɘ.Ʉɪɚɱɤɨɜɫɤɢɣ. ɂɡɛɪ. ɋɨɱ., ɬ. IV, cɬɪ. 124-127; ȼ.Ɋ.Ɋɨɡɟɧ. Ɋɟɰɟɧɡɢɹ ɧɚ ɢɡɞɚɧɢɟ ɞɟ Ƚɭɟ, ɫɬɪ. 239-248; Ⱥ.Ɂ.ȼɚɥɢɞɨɜ. Ɇɟɲɯɟɞɫɤɚɹ ɪɭɤɨɩɦɫɶ ɂɛɧ ɚɥ- Ɏɚɤɢɯɚɫ, ɫɬɪ. 237-248; Ⱥ.ɉ.Ʉɨɜɚɥɟɜɫɤɢɣ. Ʉɧɢɝɚ Ⱥɯɦɚɞɚ ɢɛɧ Ɏɚɞɥɚɧɚ, ɫɬɪ. 9- 117; C.Brockelmann. GAL, I. 2 Kitab al a'Iaq annafisa, BGA, VII. øbn Rusta haqq nda b a x: ɂ.ɘ.Ʉɪɚɱɤɨɜɫɤɢɣ. ɂɡɛɪ. cɨɱ., ɬ. IV, ɫɬɪ. 159-160; C. von Arendonk. Ibn Rosteh. El. II, 435; C.Brockelmann. GAL, I, 227; SB, 1,406. 29 Mԥkkԥ vԥ Mԥdinԥnin, sonra digԥr ölkԥlԥrin – ԥvvԥlcԥ "øslam alԥminin", sonra isԥ bütün qalan yerlԥrin tԥsvirini verir. øbn Rustan n ԥsԥri baúdan-aya÷a yaz l mԥnbԥlԥrԥ - ԥrԥb sԥyyahlar n n vԥ öz müasiri olan
alimlԥrin ԥsԥrlԥrinԥ ԥsaslan r. Buna görԥ dԥ ibn Rustanm Azԥrbaycan vԥ Arran haqq ndak mԥlumat baúqa mԥnbԥlԥrdԥn bizԥ mԥlum olan material n tԥkrar d r, odur ki, onun bütün yazd qlar n kütlԥvi ԥdԥbiyyat tipinԥ aid etmԥk olar. Arami Ԥbü-1-Fԥrԥc Kudama ibn Cԥfԥr ԥl-Katib ԥl-Ba÷dadi (922-948-ci illԥr aras nda vԥfat etmiúdir) 1 ibn ԥl-Furat n vԥzirliyi dövründԥ nԥzarԥt idarԥsinin müdiri ("sahib mԥclis ԥz-zimԥm"), ömrünün sonlar nda isԥ "sahib ԥl-bԥrid" - poçtun müdiri olmuúdur. "Kitab ԥl-xԥrac vԥ sԥnԥt ԥl-kitabԥ" ("Xԥrac vԥ katiblik sԥnԥti haqq nda kitab") ԥsԥrindԥ Xilafԥtin bütün vilayԥtlԥrindԥn, o cümlԥdԥn dԥ Azԥrbaycan vԥ Arrandan gԥlԥn vergilԥr haqq nda mԥlumat vard r. Bundan baúqa, hԥmin ԥsԥrdԥ poçt marúrutlar göstԥrilir, poçt xidmԥtinin tԥúkili haqq nda mԥlumat vԥ Azԥrbaycan n iqtisadi co÷raf yas na dair materiallar verilir. Kudama vergi mԥsԥlԥlԥrinԥ xüsusi fikir verԥrԥk, Xilafԥtin ayr -ayr vilayԥtlԥrindԥ vergilԥrin bölüúdürülmԥsi vԥ y ÷ lmas sistemini ԥtrafl tԥsvir edir, hԥr bir ԥyalԥtdԥn y ÷ lan verginin dürüst mԥblԥ÷ini göstԥrir. "Kitab ԥl-xԥrac" Xilafԥt divanlar n n sԥnԥdlԥrinԥ ԥsaslan r. Kudama ibn Xordadbehin ԥsԥrindԥn istifadԥ etdiyi materiala xeyli ԥlavԥlԥr etmiúdir ki, bu da hԥr iki mԥnbԥdԥ verilԥn materiallar tutuúdurma÷a vԥ bunlardak rԥqԥmlԥri dԥqiqlԥúdirmԥyԥ imkan verir. øbn Xordadbehin, ԥl-Yԥqubinin, ibn ԥl-Fԥqihin, ibn Rustan n vԥ Kudaman n verdiyi mԥlumatlar bir s ra hallarda digԥr mԥnbԥlԥrdԥki materiallar tԥkrar etsԥ dԥ, onlar tamamlay r, yaxud ԥlavԥ yeni mԥlumatla zԥnginlԥúdirir. Bu ԥsԥrlԥrdԥki mԥlumatlarda 1 Kitab al-harag, BGA, VI. Kudama haqq nda b a x: ɂ.ɘ.Ʉɪɚɱɤɨɜɫɤɢɣ. ɂɡɛɪ. ɋɨɱ., ɬ. IV, ɫɬɪ. 160-162; Kudama ibn Cԥfԥrm "Bԥla÷ԥt" ԥsԥri, sԥh. 373- 387; C.Brockelmann. Kudama, EI, II, 1158; GAL, I, 228; SB, I, 406-407. Yüklə 2,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|