Azԥrbaycan VII-IX ԥsrlԥRDԤ
Yüklə 2,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
52 (Araz - Z.B.) ad ilԥ mԥúhur olan çayla ùirvan aras nda olan [bütün torpaqlar ] tutdu" 1 . Bundan sonra I Qubad özü Arrana gԥldi, burada Beylԥqan, Bԥrdԥ, Qԥbԥlԥ 2 , Dԥrbԥnd vԥ ùԥki úԥhԥrlԥrini sal b möhkԥmlԥndirdi. Bu mԥlumat ilk dövrlԥrin ԥn yaxú vԥ mötԥbԥr mԥxԥzlԥrindԥn biri hesab olunan Bԥlazuridԥn (ԥl-Bԥlazuridԥn) götürülmüúdür. Qubad ùirvandan tutmuú Bablan adlanan keçidԥ qԥdԥr çiy kԥrpicdԥn hasar çԥkmԥyԥ baúlad . Bu hasar n tikintisini Qubad n o÷lu I Xosrov Ԥnuúirԥvan (531-578) baúa çatd rd vԥ daha úimala do÷ru Bab ԥl- Ԥbvab
3 úԥhԥrini möhkԥmlԥndirdi, zira o belԥ hesab edirdi ki, Zaqafqaziyada hökmranl ÷ n tԥmini öz imperiyas n n rahatl ÷ üçün birinci úԥrtdir. Xԥzԥrlԥrin Zaqafqaziyaya soxulmas haqq nda Yԥqubidԥ (ԥl- Yԥqubidԥ) gözԥl mԥlumat vard r: "Xԥzԥrlԥr bütün Arminiya torpaqlar n tutanlara deyilir" 4 . Onlara xaqan adlanan padúah baúç l q edir. Onun Arran, Curzan, Basfurcan' 5 vԥ Sisican üzԥrindԥ Yԥzid Balaú adl caniúini vard r. Bu ԥyalԥtlԥr dördüncü Arminiya adlan r ki, vaxtilԥ øran úah Qubad tԥrԥfindԥn iú÷al edilmiú vԥ Bab ԥl-Lanadԥk 1 Ԥl-Bԥlazuri, sԥh. 194, øbn Xordadbeh 122: “ɉɪɨɜɢɧɰɢɢ Ⱥɪɚɧ, Ⱦɠɭɪɡɚɤ ɢ ɋɢɫɚɞɠɚɧ ɜ ɏɚɡɚɪɫɤɨɦ ɣɚɪɫɬɜɟ"; øbn ԥl-Ԥsir, I, sԥh. 319; J.H.Kramers. The Military Colonization of the Caucasus and Armenia under the Sasanides. BSOS, VIII, 2-3, 1936, p. 611; D.M.Dunlop. The History of the Jewich Khazars, Prinseton, 1954, p. 20. 2 Ԥl-Bԥlazuri, sԥh. 194-195. Qԥbԥlԥyԥ gԥldikdԥ, bu úԥhԥr antik tarixçilԥrinԥ görԥ hԥlԥ b.e.I ԥsrindԥ müvcud idi. Bax: Plniy, 6, 29. "Cabala" ɉɬɨɥɨɦɟɣ. 3 Ԥl-Bԥlazuri, sԥh. 194; øbn ԥl-Ԥsir, I, 319; ɂɫɬɨɪɢɹ ɟɩɢɫɤɨɩɚ ɋɟɛɟɨɫɚ, ɫɬɪ. 30;ȿ.Ⱥ.ɉɚɯɨɦɨɜ. ɉɟɯɥɟɜɢɣɫɤɢɟ ɧɚɞɩɢɫɢ Ⱦɟɪɛɟɧɞɚ, ɫɬɪ. 3-22; ɉ.ɋ.ɇɸɛɟɪɝ. Ɇɚɬɟɪɢɚɥɵ ɩɨ ɢɫɬɨɥɤɨɜɚɧɢɸ ɩɟɯɥɟɜɢɣɫɤɢɯ ɧɚɞɩɢɫɟɣ Ⱦɟɪɛɟɧɞɚ, ɫɬɪ. 26-32; ɋ.Ȼɚɪɚɬɨɜ. ɂɫɬɨɪɢɹ Ƚɪɭɡɢɢ, ɬɟɬɪɚɞɢ II-III, ɫɬɪ. 55; E.A.ɉɚɯɨɦɨɜ. Ʉɪɚɬɤɢɣ ɤɭɪɫ ɢɫɬɨɪɢɢ Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɚ, ɫɬɪ. 12; Ɇ.Ɇ.Ⱦɶɹɤɨɧɨɜ. Ɉɱɟɪɤ ɢɫɬɨɪɢɢ ɞɪɟɜɧɟɝɨ ɂɪɚɧɚ, ɫɬɪ. 307, 314. 4 Ԥl-Yԥqubi "Arminiya" deyԥndԥ ԥrԥblԥrin Ԥmԥvilԥr xilafԥtinԥ (dördüncü) bir caniúinlik kimi daxil etdiklԥri bütün Zaqafqaziya ölkԥlԥrini nԥzԥrdԥ tutur. 5 B a s f u r c a n - "Arranda bir vilayԥtdir. Paytaxt Naúava, ona Naxç van da deyilir", Yaqut, I, 624, 53 min fԥrsԥx 1 uzan b üç yüz altm ú úԥhԥri olan bu ԥrazi [onun o÷lu] Ԥnuúirԥvana keçmiúdir". øran úah Bab ԥl-Ԥbvab, Babasaran vԥ Balancar tutdu. 0, Kaliqala úԥhԥrini vԥ bir çox baúqa úԥhԥrlԥr sald vԥ bunlarda iranl lar yerlԥúdirdi. Sonra xԥzԥrlԥr, vaxtilԥ iranl lar n onlardan [xԥzԥrlԥrdԥn] ald qlar torpaqlar yenidԥn iranl lardan tutub ald lar vԥ [bu yerlԥr] uzun müddԥt onlar n ԥlindԥ qald ; o vaxta qԥdԥr ki, rumlar (bizansl lar - Z.B.) xԥzԥrlԥri mԥ÷lub edԥrԥk, dörd Arminiya 2 üzԥrindԥ padúah tԥyin etdilԥr. Belԥliklԥ, ayd nd r ki, xԥzԥrlԥr hԥlԥ VI ԥsrdԥ (531 -ci ildԥn gec olmayaraq) Zaqafqaziya ölkԥlԥrinԥ basq nlar edib çap rd lar, buna görԥ dԥ I Qubad vԥ Xosrov Ԥnuúirԥvan n hökmranl ÷ dövründԥ xԥzԥrlԥrin ad n n çԥkilmԥsi heç dԥ tԥsadüf deyildir. Ԥnuúirԥvan n öz imperiyas n dörd böyük ԥyalԥtԥ böldüyünü bildirԥn Tԥbԥri qeyd edir ki, Azԥrbaycan n qonúusu "Xԥzԥr ölkԥsi olmuú vԥ bu yeri Sul 3 adlanan xalq tutmuúdu". Tԥbԥrinin dediyinԥ görԥ, xԥzԥrlԥr Azԥrbaycana soxulan zaman Ԥnuúirԥvan onlara qalib gԥldi vԥ tutdu÷u 10 min xԥzԥri ölkԥdԥ yerlԥúdirdi. Ԥnuúirԥvan gԥlԥcԥkdԥ úimaldak cԥngavԥrlԥr tԥrԥfindԥn baú verԥ bilԥcԥk hücumlar dԥf etmԥk üçün qalan Bab ԥl-Ԥbvab (Dԥrbԥnd) úԥhԥrini sald ; bu úԥhԥr Çoqa ilԥ birlikdԥ ԥvvԥlcԥ Sasanilԥr dövründԥ øran n, 1 B i r f ԥ r s ԥ x - 6-7 kilometrdir. 2 Ԥl-Yԥqubi, I, sԥh. 203-204; Dörd Arminiya bölgüsü 536-c ilԥ aiddir. 3 Ԥl-Tԥbԥri, I, sԥh. 896; Ԥrԥb mԥnbԥlԥrindԥki "Sul xalq ", "Sul keçidi", "Sul qap lar ", "sԥrhԥd vilayԥti Sul", "böyük Sul úԥhԥri" ermԥni mԥnbԥlԥrindԥ olan Çoqa (Çora) ad n n eynidir. "A÷van tarixi"ndԥ ad çԥkilԥn "Çoqa ölkԥsi", "Dԥrbԥnd yax nl ÷ nda olan Çoqa úԥhԥri" indiyԥdԥk bԥzi tԥdqiqatç lar tԥrԥfindԥn Dԥrbԥnd úԥhԥri ilԥ eynilԥúdirilir. Dԥrbԥnddԥn ԥvvԥl ԥmԥlԥ gԥlmiú Çoqa úԥhԥri Dԥrbԥndin cԥnubunda yerlԥúirdi; bu úԥhԥrin xԥrabԥlԥri indi Torpaqqala adlan r vԥ Belici dԥmiryol stansiyas ndad r. Çoqa haqq nda bax: Ⱥ.ɋ.Ȼɚɲɤɢɪɨɜ. ɂɡɭɱɟɧɢɟ ɩɚɦɹɬɧɢɤɨɜ ɫɬɚɪɢɧɵ Ⱦɚɝɟɫɬɚɧɚ; Ɇ.ɂɫɚɤɨɜ. ɂɫɱɟɡɧɭɜɲɢɣ ɝɨɪɨɞ ɜ Ⱦɚɝɟɫɬɚɧɟ; ȼ.Ƚ.Ʉɨɬɨɜɢɱ. Ⱦɚɝɟɫɬɚɧ ɜ III-V ɜɜ.; M.ø.Artamonov belԥ hesab edir ki, sonralar úԥhԥr Dԥrbԥnd adlanm úd r. Ancaq bu fikir Da÷ stan tarixçilԥrinin vԥ arxeoloqlar n n ԥsԥrlԥrindԥ rԥdd edilir. B a x: Ɋ.Ɇɚɝɨɦɟɞɨɜ. ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱦɚɝɟɫɬɚɧɚ, ɫɬɪ. 70; J.Marquart. Eransahr. p, 96-100, 102.
54 sonralar isԥ Ԥrԥb xilafԥtinin úimal sԥrhԥdlԥrindԥ güclü bir istehkam idi 1
"A÷van tarixi"nin müԥllif yaz r ki, Dԥrbԥnd istehkamlar vԥ qalas n tikmԥk üçün "øran úahlar ölkԥmizi (Arran -Z.B.) taqԥtdԥn sald lar; bu qԥribԥ binan tikmԥk üçün memarlar sԥfԥrbԥrliyԥ alan vԥ çoxlu müxtԥlif material axtar b tapan øran úahlar hԥmin tikinti, vasitԥsi ilԥ Qafqaz da÷ ilԥ ùԥrq (Xԥzԥr) dԥnizi aras ndak keçidlԥri qapal saxlay rd lar" 2 .
bu barԥdԥ göstԥrdiyi faktlar yaln z xԥzԥrlԥr 553-cü ildԥ Arrana (Albaniyaya) hücum edԥrԥk vԥ kԥndlԥri yand r b da÷ dandan vԥ xalq ԥsir edib aparandan sonra baú verdi. Arran katolikosu Abas (551 - 595) xԥzԥrlԥrin tez-tez etdiyi basq nlar nԥticԥsindԥ daha Çoqa úԥhԥrindԥ qala bilmԥdi vԥ öz iqamԥtgah n Arran n mԥrkԥz úԥhԥri vԥ paytaxt olmuú Bԥrdԥ úԥhԥrinԥ köçürdü. Moisey Kalankatuklu belԥ yaz r: "Albaniya ölkԥsi xԥzԥrlԥr tԥrԥfindԥn tutulmuú, kilsԥlԥr vԥ müqԥddԥs kitablar yand r lm úd . ùahԥnúah Xosrovun (Ԥnuúirԥvan n 533-cü il - Z.B.) ikinci ilindԥ ermԥni tarixinin ԥsas qoyuldu÷u zaman [552] Albaniya patriarxl ÷ n n taxt Çoqa úԥhԥrindԥn Partav paytaxt na köçürüldü, çünki øsa xaç düúmԥnlԥrinin (yԥni xԥzԥrlԥri-
3 . 1 Ԥl-Tԥbԥri, I, sԥh. 894-895; ɂɫɬɨɪɢɹ ɟɩɢɫɤɨɩɚ ɋɟɛɟɨɫɚ, ɫɬɪ. 30; Dԥrbԥndin úimal divar nda pԥhlԥvi yaz lar vard r. Bu yaz lar sübut edir ki, qalan n tikintisinԥ vergilԥri y ÷an vԥ Atrpatakan (Azԥrbaycan) dövlԥt tikintisinin baúç s Barzinú baúç l q edirdi. Dԥrbԥnd divar n n tikintisi 567-ci ildԥ qurtarm úd r (ȿ.Ⱥ.ɉɚɯɨɦɨɜ. Ʉ ɢɫɬɨɥɤɨ-ɜɚɧɢɸ ɩɟɯɥɟɜɢɣɫɤɢɯ ɧɚɞɩɢɫɟɣ Ⱦɟɪɛɟɧɞɚ). 2 ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 105/83. Ɉɛ ɨɫɬɚɬɤɚɯ ɭɤɪɟɩɥɟɧɢɣ ɫɚɫɚɧɢɞɫɤɨɝɨ ɜɪɟɦɟɧɢ. Bax ȿ.Ⱥ.ɉɚɯɨɦɨɜ. Ʉɪɭɩɧɟɣɲɢɟ ɩɚɦɹɬɧɢɤɢ ɫɚɫɚɧɢɞɫɤɨɣ ɚɪɯɢɬɟɤɬɭɪɵ ɜ Ɂɚɤɚɜɤɚɡɶɟ, ɫɬɪ. 39, 40-43; ɂ.Ʌ.ɓɟɛɥɵɤɢɧ. ɉɚɦɹɬɧɢɤɢ Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɫɤɨɝɨ ɡɨɞɱɟɫɬɜɚ ɷɩɨɯɢ ɇɢɡɚɦɢ, ɫɬɪ. 8; Ʉ.ȼ.Ɍɪɟɜɟɪ. Ɉɱɟɪɤɢ ɩɨ ɢɫɬɨɪɢɢ ɢ ɤɭɥɶɬɭɪɟ Ʉɚɜɤɚɡɫɤɨɣ Ⱥɥɜɚɧɢɢ. Ɇ.-Ʌ., 1959, ɫɬɪ. 271-272; Ɇ.ɂ.Ⱥɪɬɚɦɨɧɨɜ. ɂɫɬɨɪɢɹ ɯɚɡɚɪ, ɫɬɪ. 117-119. 3 Yenԥ orada, sԥh. 90, 280/70,228; ɪɨɧɨɝɪɚɮɢɱɟɫɤɚɹ ɢɫɬɨɪɢɹ. Mxitar n atas , vardapet Ayrivanski tԥrԥfindԥn tԥrtib edilmiúdir, sԥh. 369; Ɇɯɢɬɚɪ Ƚɨɲ. Ⱥɥɛɚɧɫɤɚɹ ɯɪɨɧɢɤɚ, ɫɬɪ. 9; Ɍ.ɂ.Ɍɟɪ-Ƚɪɢɝɨɪɶɹɧ. Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧ ɜ III-VII ɜɜ., ɫɬɪ. Yüklə 2,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|