Azԥrbaycan VII-IX ԥsrlԥRDԤ
Yüklə 2,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- II FԤSøL AZԤRBAYCAN ԤRԤB øSTøLASI ԤRԤFԤSøNDԤ I. VI ԥsrin ax rlar vԥ VII ԥsrin ԥvvԥllԥrindԥ
48 II FԤSøL AZԤRBAYCAN ԤRԤB øSTøLASI ԤRԤFԤSøNDԤ I. VI ԥsrin ax rlar vԥ VII ԥsrin ԥvvԥllԥrindԥ 49 siyasi vԥziyyԥt VII ԥsrin baúlan÷ c nda tԥqribԥn bütün Orta ùԥrq, o cümlԥdԥn Zaqafqaziya bir-biri ilԥ çԥkiúԥn iki qüdrԥtli rԥqib dövlԥt - Bizans ilԥ Sasanilԥr øran aras nda bölüúdürülmüúdü. Ümumi ad "Arran" (Albaniya, A÷vank) olub, yar mmüstԥqil, ԥmirlik vԥ ya padúahl q úԥklindԥ ørandan as l olan Azԥrbaycan n úimal rayonlar daim öz daha güclü qonúular vԥ xԥzԥrlԥrin 1 iú÷alç l q hücumlar na mԥruz qalm úd r; bu iú÷alç lardan hԥr biri Arran xalq n kölԥ hal na salma÷a, onun torpaqlar n vԥ tԥbii sԥrvԥtlԥrini qarԥt etmԥyԥ cԥhd edirdi. Bu úԥraitdԥ Arran çox vaxt gah bir, gah digԥr güclü qonúudan siyasi vԥ iqtisadi cԥhԥtdԥn as l vԥziyyԥtdԥ olmuúdur. Bir ԥyalԥt (kustak) kimi Sasanilԥr imperiyas tԥrkibinԥ daxil olmuú Azԥrbaycan n cԥnub rayonlar da Bizans ilԥ øran aras nda tez- tez baú verib bԥzԥn on illԥrlԥ davam edԥn da÷ d c müharibԥlԥr nԥticԥsindԥ çox mԥhrumiyyԥtlԥrԥ qatlaúm úd r. VI ԥsrin ax rlar nda hԥm Azԥrbaycan, hԥm dԥ Arran Sasanilԥr imperiyas n n tԥrkibinԥ daxil olub øberiya vԥ Ermԥnistanla birlikdԥ imperiyan n dörd inzibati vahidindԥn biri olan ùimal caniúinliyi (Qafqaz kustak ) 2 tԥúkil edirdilԥr. øran n inzibati bölgüsü haqq ndak mԥlumata ԥd-Dinԥvԥridԥ rast gԥlirik: "Kisra Ԥnuúirԥvan ölkԥni dörd yerԥ (hissԥyԥ) böldü vԥ bunlardan hԥr biri bir nԥfԥr rԥis tԥrԥfindԥn idarԥ olunurdu. Dörd hissԥdԥn biri Xorasan, Sicistan vԥ Kirmandan, o birisi - øsfahan, Qum, Cibԥl, Azԥrbaycan vԥ Ermԥnistandan, üçüncüsü - Fars, ԥl-Ԥhvaz vԥ ԥl-Bԥhreyn, dördüncüsü – øraqdan tutmuú Rum ölkԥsinin sԥrhԥdinԥdԥk uzanan yerlԥrdԥn ibarԥt idi" 3 .
Tԥbԥrinin) qԥdim ԥrԥb müԥlliflԥrindԥn verdiyi mԥlumatda deyilir ki, imperiyan n dörd ԥyalԥtԥ (kustaka) bölünmԥsi hԥlԥ I Xosrovdan 1 Ⱥ.ɘ.əɤɭɛɨɜɫɤɢɣ. ɂɛɧ Ɇɢɫɤɚɜɟɣɯ ɨ ɩɨɯɨɞɟ ɪɭɫɫɨɜ ɜ Ȼɟɪɞɚ'a ɜ 332 (943/944 ɝ. ɧ.ɷ.). BB, ɬ.XXIV, 1926, ɫɬɪ. 74. 2 ɋ.Ɍ.ȿɪɟɦɹɧ. Ɏɟɨɞɚɥɶɧɵɟ ɨɛɪɚɡɨɜɚɧɢɹ Ʉɚɪɬɥɢ ɜ ɩɟɪɢɨɞ ɦɚɪɡɛɚɧɫɬɜɚ (532-627 ɝɝ.), ɫɬɪ.3. 3 Ԥd-Dinԥvԥri. 50 ԥvvԥl mövcud idi; Xosrov taxta ç xandan sonra "øran n dörd ölkԥsini idarԥ edԥn dörd Sepԥhbudԥ mԥktub göndԥrdi". Mԥktublardan biri "Azԥrbaycan, Ermԥnistan vԥ qonúu ölkԥlԥrin Sepԥhbudu Zԥdüyyԥ ibn ԥn-Nahiracana göndԥrilmiúdi" 1 . I Xosrova qԥdԥr Sepԥhbud adlanan baú hԥrbi rԥis vԥzifԥsini bir nԥfԥr daú y rd . I Xosrov bu vԥzifԥni dörd nԥfԥr aras nda böldü: "ùԥrq, yԥni Xorasan vԥ qonúu torpaqlar Sepԥhbudu, Qԥrb (Mԥ÷rib) Sepԥhbudu, Cԥnub (Nimruz), yԥni Yԥmԥn Sepԥhbudu, Azԥrbaycan vԥ qonúu torpaqlar, yԥni Xԥzԥrlԥr Sepԥhbudu" 2 . Kustaklar daha x rda vahidlԥrԥ bölünürdü vԥ bu vahidlԥrdԥn hԥr biri tarixԥn ԥmԥlԥ gԥlmiú ԥrazi vԥ etnik úԥraitԥ uy÷un olaraq az- çox müstԥqil vilayԥtdԥn (úԥhԥrdԥn) ibarԥt idi. ùimal kustak na 13 belԥ vilayԥt (úԥhԥr), o cümlԥdԥn Azԥrbaycan (Atrpatakan), Ermԥnistan (Ԥrmԥn), øberiya (Varçan), Arran (Ran), Balasakan, Sisakan vԥ digԥr vilayԥtlԥr (Mukan, Deylԥm, Dԥmavԥnd, Ruyan, Amul vԥ s.) daxil idi 3 . øbn Xordadbeh tԥsdiq edir ki, Qԥrbi vԥ ya ùimal vilayԥtlԥri Sasanilԥr imperiyas n n dörddԥ bir hissԥsini tԥúkil edirdi vԥ Azԥrbazqansepԥhbud adlanan ölkԥ ùimal Sepԥhbudunun hakimiyyԥti alt nda idi; bu hissԥyԥ Azԥrbaycan, Ermԥnistan, Rey, Arran vԥ baúqalar daxil idi 4 . Padúahlara verilԥn adlardan dan úan ibn Xordadbeh bildirir ki, hԥlԥ I Ԥrdԥúir (224-241) Azԥrbaycan, Ermԥnistan vԥ digԥr ölkԥ padúahlar na úah ad vermiúdi, mԥsԥlԥn, Azԥrbazqan úah, ùiryan úah, Baraúkan úah (Azԥrbaycanda), Allan úah (Mukan), Ԥrmԥnian ùah, Filan úah vԥ i.a 5 . Mitilenli Zaxarinin Suriya 1 Ԥt-Tԥbԥri, I, 892-894. Müqayisԥ et. Th.Nöldeke. Geschichte der Perser und Araber zur zeit Sasaniden, p. 152-153; A.Chrlstensen. L´Iran sons la Sassanides, Paris, 1936, p. 134, 1358-359; ɇ.ȼ. ɉɢɝɭɥɟɜɫɤɚɹ. Ƚɨɪɨɞɚ ɂɪɚɧɚ ɜ ɪɚɧɧɟɦ ɫɪɟɞɧɟɜɟɤɨɜɶɟ, Ɇ.-Ʌ, 1956 ɫɬɪ.169-173. 2 Ԥt-Tԥbԥri, I, 89. 3 Ⱥɪɦɹɧɫɤɚɹ ɝɟɨɝɪɚɮɢɹ, VII ɜ, ɫɬɪ, 58, b a x ȼ.Ƚ. Ʌɭɤɨɧɢɧ. ɂɪɚɧ ɜ ɷɩɨɯɭ ɩɟɪɜɵɯ ɫɚɫɚɧɢɞɨɜ, ɫɬɪ, 19-24; J.Manquart. Eransahr nach der geographie der Ps.Moses Xorenaçi. Berlin, 1901, p. 108-136. 4 øbn Xordadbeh, 118-119. 5 øbn Xordadbeh, 17-18. 51 xronikas nda Zaqafqaziyada yerli hakimlԥrin oldu÷u haq nda mԥlumat vard r. "Bu úimal tԥrԥfdԥ (Zaqafqaziyada - Z.B.) beú dindar xalq vԥ onlar n 24 yepiskopu vard r. Onlar n katolikosu øran Ermԥnistan n n böyük úԥhԥri olan Dvindԥdir. Qurzan da Ermԥnistan torpa÷ ndad r, onlar n dili yunan dilinԥ oxúay r, onlar n øran úah na tabe olan xristian padúah vard r. Arran n da öz torpa÷ , öz daxili, dindar vԥ xaçpԥrԥst xalq vard r, onlar n da øran úah na tabe olan padúah vard r" 1 . Azԥrbaycan bu ùimal caniúinliyindԥ mühüm strateji mövqe tutaraq, imperiyaya girԥn yollar hԥm úimalda xԥzԥrlԥrdԥn, hԥm dԥ qԥrbdԥ Bizansdan qoruyurdu. Xԥzԥrlԥr Arran vԥ Azԥrbaycana baúqalar na nisbԥtԥn tez-tez basq n edirdilԥr, buna görԥ dԥ Sasani úahlar öz sԥrhԥdlԥrini möhkԥmlԥndirmԥyԥ son dԥrԥcԥ ԥhԥmiyyԥt verirdilԥr. "A÷van tarixi"ndԥ Sasani úahlar ndan II ùapurun (309-379) hökmranl ÷ zaman xԥzԥrlԥrin tԥqribԥn 350-ci ildԥ Arrana basq n haqq nda anaxronik mԥlumat vard r: "Külli miqdarda xԥzԥr Çoqa qap s ndan keçib, bizim ölkԥyԥ girmiúdi. ùapur Assuriya, Xorasan vԥ Xarԥzmdԥn says z-hesabs z ordu vԥ Atrpatakan 2 ԥyalԥtindԥn çoxlu qoçaq iranl lar (azԥrbaycanl lar - Z.B.), albanlar vԥ Qafqaz da÷lar n n vԥhúi xalqlar ndan 12 tayfa toplay b bu böyük qüvvԥ ilԥ yürüúԥ baúlayaraq, onlar n qarú s na ç xd " 3 . Lakin xԥzԥrlԥrԥ qarú ciddi tԥdbir görԥn ilk øran úah I Qubad (Kavad - 446-531-ci illԥr) idi; onun sԥrkԥrdԥlԥrindԥn biri Dinavԥrԥdԥk gԥlib ç xan xԥzԥrlԥri tԥqib edԥrԥk, Curzan (Gürcüstan) vԥ Arran onlardan geri ald . "O, Arran ölkԥsinԥ daxil oldu vԥ ԥr-Ras 1 The Chronicle of Zachariah of Mitylene, p. 327-328; hԥmçinin b a x; ɂɡ ɋɢɪɢɣɫɤɨɣ ɯɪɨɧɢɤɢ Ɂɚɯɚɪɢɹ Ɇɢɬɢɥɟɧɫɤɨɝɨ, ɫɬɪ. 114; müqayisԥ et: Adons. Sitat gԥtirilԥn ԥsԥri, sԥh. 219. 2 Ʉ.ɉ.ɉɚɬɤɚɧɨɜ. "ɂɡ ɯɪɚɛɪɵɯ ɩɟɪɫɨɜ ɨɛɥɚɫɬɢ ɚɪɦɹɧɫɤɨɣ Ⱥɬɪɩɚɬɚɤɚɧɚ". 3 ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 80-81/62; Müqayisԥ et: JI.M. Ɇɟɥɢɤɫɟɬ-Ȼɟɤ. ɏɚɡɚɪɵ ɩɨ ɞɪɟɜɧɟɚɪɦɹɧɫɤɢɦ ɢɫɬɨɱɧɢɤɚɦ ɜ ɫɜɹɡɢ ɫ ɩɪɨɛɥɟɦɨɣ Ɇɨɢɫɟɹ ɏɨɪɟɧɫɤɨɝɨ, ɫɬɪ. 112 vԥ b.; Ɇ.ɂ.Ⱥɪɬɚɦɨɧɨɜ. ɂɫɬɨɪɢɹ ɯɚɡɚɪ, Ʌ., 1936 ɫɬɪ. 116. Yüklə 2,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|