Azԥrbaycan VII-IX ԥsrlԥRDԤ
Yüklə 2,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
58 625-626-c ildԥ ørakli öz ԥyanlar ndan a÷ ll vԥ bacar ql bir xadim olan Andreni sԥfԥrԥ haz rlay b ona tԥlimat verdi vԥ [xԥzԥrlԥrin yan na] göndԥrԥrԥk onlara çoxlu var-dövlԥt vԥd verib dedi: "Ԥgԥr onlar [iranl lardan] qisas alma÷ ma sԥylԥ yard m etsԥlԥr, onlar n ürԥyi nԥ istԥsԥ mԥn verԥrԥm" 1 2 elçiyԥ cavab nda belԥ dedi: "Onun [øraklinin] düúmԥnlԥrindԥn qisas alma÷a mԥn özüm ç xaram vԥ öz igid ordum ilԥ özüm onun yan na gԥlԥrԥm. Mԥn onun arzusuna uy÷un olaraq, onun istԥdiyini vuruúmaqla, öz q l nc m vԥ yay mla yerinԥ yetirԥrԥm" 3 .
göründüyü kimi, 627-ci ildԥ, son øran-Bizans müharibԥsinin q z÷ n ça÷ nda ørakli Tiflisԥ gԥlir vԥ yeni müttԥf qlԥr mühasirԥyԥ al nm ú úԥhԥrin hasarlar yan nda görüúürlԥr 4 . E.Gibbon xԥzԥrlԥrin øraklini necԥ qԥbul etdiyini gözԥl tԥsvir etmiúdir 5 . O zaman, 628-ci ildԥ edam edilԥn II Xosrovun yerinԥ onun o÷lu ùiruyԥ (II Qubad) øran taxt na ç xm ú vԥ Arran katolikosu Viro 25 il øranda hԥbsdԥ qalandan sonra Arrana qay tm úd 6 . 1 ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 109-110/87; Ɇ.Ɍ.Ⱦɠɚɧɚɲɜɢɥɢ. Ɉɫɚɞɚ Ʉɨɧɫɬɚɧɬɢɧɨɩɨɥɹ ɫɤɢɮɚɦɢ, ɤɨɢ ɫɭɬɶ ɪɭɫɫɤɢɟ ɢ ɩɨɯɨɞ ɢɦɩɟɪɚɬɨɪɚ ɂɪɚɤɥɢɹ ɜ ɉɟɪɫɢɸ, ɫɬɪ. 49-51; Müqayisԥ et: Ɇ.ɂ.Ⱥɪɬɚɦɨɧɨɜ. Ɉɱɟɪɤɢ ɞɪɟɜɧɟɣɲɟɣ ɢɫɬɨɪɢɢ ɯɚɡɚɪ. Ʌ., 1936, ɫɬɪ. 52-53 vԥ b., D.M.Duniop. Ad çԥkilԥn ԥsԥri, sԥh. 29. 2 Hԥr iki titul türk mԥnúԥlidir (A.V.Gabain. Altturkische grammatik, p. 309, 350).Onun o÷lu ùat-ùad adlan r (yenԥ orada, sԥh. 336) Bizans mԥnbԥlԥrindԥ Cebu xaqanzibel (Feofan, ɫɬɪ. 316) vԥ Cavanúirdԥ - Cibqa ("Ʉɪɚɬɤɚɹ ɢɫɬɨɪɢɹ Ƚɪɭɡɢɢ"). Bununhaqq nda vԥ baúqa titullar vԥ terminlԥr haqq nda hԥmçinin bax: A,Zajachkowski, Zestudiow nad zagadnienien chazarskim, Krakow, 1947. 3 ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 110-87; Histoire de la Georgie, p. 228-229. 4 E.Chavannes, Documents sur les Tou-Kiue (Turks) occidentaux, p. 252; Ch. Lebeau. Histoire, p. 117; M. Ed. de Musalt. Essai de Chronographie Byzantine, p. 279-280; C.Toumanoff. Iberia on the Eve of Bagratig Rule, p. 200. 5 Edw. Gibbon. The Decline and fall..., p. 46. 6 Ɇ.Ȼɭɧɢɹɬɨɜ. Ɉ ɞɟɹɬɟɥɶɧɨɫɬɢ ɤɚɬɚɥɢɤɨɫɚ Ⱥɥɛɚɧɢɢ ȼɢɪɨ (596-630 ɝɝ.), ɫɬɪ. 15-20.
59 Qafqaz Albaniyas n n (müqԥddԥs ùupxaqiúodan) on dördüncü katolikosu Viro 1 bu ölkԥnin tarixindԥ xüsusi bir mövqe tutur. Onun fԥaliyyԥti indiyԥdԥk tԥdqiqatç lar n nԥzԥrini cԥlb etmԥmiúdir vԥ bu cԥhԥt xüsusilԥ onun hԥyat n n son beú ilinԥ (626-630) aiddir. Mԥnbԥlԥrdԥ göstԥrilir ki, Sasani padúah II Xosrovun 628-ci ildԥ ölümündԥn sonra onun xԥlԥfi ùiruyԥ "atas n n saray hԥbsxanas nda yatan kiúilԥrin ham s n evԥ buraxd " 2 . Ԥsarԥtdԥ olan bu adamlar aras nda Albaniya katolikosu Viro da var idi, "o, hikmԥtdԥ güclü olan dahi vԥ müdrik bir adam idi; böyük vԥ úahanԥ iúlԥrdԥ müdrik mԥslԥhԥtlԥr vermԥkdԥ onun dili cԥld yazan bir qԥlԥm kimi idi. Onun çox mülayim dan ú ÷ sadԥ adamlar n vԥ xalq n xoúuna gԥlirdi. O, f losof kimi dan úar vԥ çoxlu hikmԥtli sözlԥr deyԥrdi: mirvari saf q z l sapma düzüldüyü kimi, onun a÷z ndan bir-birinin ard nca hikmԥtli sözlԥr tökülürdü. O, fars dilinԥ tԥrcümԥ iúindԥ xüsusilԥ mahir idi, çünki Xosrovun saray nda 25 il hԥbsdԥ olarkԥn bu dili mükԥmmԥl öyrԥnmiúdi" 3 . Gördüyümüz kimi, salnamԥçi tԥmtԥraql ifadԥlԥr iúlԥtmԥkdԥ xԥsislik etmԥmiúdir; salnamԥçinin Viro haqq nda yazd ÷ n n çoxu Albaniya kilsԥsi baúç s n n úԥnini yüksԥltmԥk üçün olsa da, biz Vironun hԥqiqԥtԥn a÷ ll bir dövlԥt xadimi oldu÷unu qeyd etmԥyԥ bilmԥrik: onun kilsԥ vԥ dövlԥt baúç s vԥzifԥsindԥki bütün fԥaliyyԥti bunu göstԥrir. Arran xalq n n tԥúԥkkül tarixindԥ vԥ 1 "ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ" (ɫɬɪ. 281/229) bildirir ki, Viro 34 il, Kirakos Qandzaketsi (ɂɫɬɨɪɢɹ, ɫɬɪ. 101) vԥ Mxitar Ayrivantsi (Histoire chronologique, p. 16) 33 il katolikos olmuúlar. Basmacan (Chronologie de 1'høstoire d'Armenie. Revue de l’Orient Chretien, XIX, 1914, p. 366-369) Vironun idarԥetmԥ tarixini 593-630-cu illԥrԥ, yԥni 34 ilԥ, Ɍ.ɂ.Ɍɟɪ-Ƚɪɢɝɨɪɶɹɧ (ɩɪɢɦ. 650 ɤ "ɂɫɬɨɪɢɢ", Ʉ.Ƚɚɧɞɡɚɤɟɰɢ, ɫɬɪ. 267) – 569-631-ci illԥrԥ, yԥni 35 il; Ɇɯɢɬɚɪ Ƚɨɲ (Ⱥɥɛɚɧɫɤɚɹ ɯɪɨɧɢɤɚ, ɫɬɪ.9) - 33 il qeyd edir. Hԥmçinin bax: C.J.Dowsett. The Albanian chronicle, p. 477. 2 ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 116/92; Ʉ.Ƚɚɧɞɡɚɤɟɰɢ, ɫɬɪ. 35; "øran úah Xosrovdan sonra úah n taxt na Kԥvat ç xd . O, öz atas n n hԥbsxanaya sald ÷ Albaniya katolikosu Vironu ԥsarԥtdԥn azad etdi", sԥh. 101; O, yԥni Viro uzun müddԥt øran úah Xosrovun saray nda hԥbsdԥ idi, onun ölümündԥn sonra isԥ azad olub öz ölkԥsinԥ qay td ". 3 Yenԥ orada, sԥh. 117, 93. 60 birlԥúdirilmԥsi prosesindԥ Vironun rolu o qԥdԥr böyükdür ki, orta ԥsrlԥrdԥ Azԥrbaycan n çox görkԥmli úԥxsiyyԥtlԥrindԥn biri olan Viro haqq nda tarixi mԥnbԥlԥrdԥki materiallar imkan verdikcԥ daha ԥtrafl dan úmaq laz md r. 602-ci ildԥ Foka Bizans imperatoru Mavrikini (582-602) öldürdükdԥn sonra imperiyan n taxt n ԥlԥ keçirdi. Bundan istifadԥ edԥn Xosrov, Mavrikinin intiqam n almaq bԥhanԥsi ilԥ Bizansa müharibԥ elan etdi vԥ bu müharibԥ II Xosrov devrilib öldürülԥnԥdԥk uzand . ølk dövrdԥ Sasanilԥr müvԥffԥqiyyԥt qazan b Bizans n tԥqribԥn bütün Kiçik Asiya torpaqlar n , habelԥ Misiri tutmuúdular. Sasani qoúunlar hԥtta imperiyan n paytaxt Konstantinopola yax nlaúm úd lar. Lakin Foka öldürülԥndԥn sonra imperiya taxt na ç xan I ørakli (610-641) Xԥzԥr xaqan ilԥ ittifaq ba÷lad vԥ görԥcԥyimiz kimi, müharibԥ 629-cu ildԥ øran n tam mԥ÷lubiyyԥti ilԥ qurtard
1 . Albaniya xalq øranla Bizans aras nda gedԥn müharibԥdԥn istifadԥ edib 603-604-cü ildԥ Sasani hökmranl ÷ na qarú üsyan qald rd . Lakin II Xosrov üsyan etmiú Albaniya xalq na çox tez divan tutma÷a müvԥffԥq oldu. Üsyan rԥhbԥri katolikos Viro "øran úah na qarú qԥzԥblԥnԥn A÷van ԥyanlar n n qiyam nda ittiham edilmiúdi; [onlardan] çoxu mԥhv oldu; bԥzilԥri q l ncdan, digԥrlԥri úikԥstlikdԥn mԥhv oldu, bԥzilԥri dԥ uzaq ölkԥlԥrԥ sürgün edildi" 2 .
oldu. O, imperiyan n paytaxt Ktesifona (Mԥdainԥ) qaçd vԥ orada II Xosrovun arvad xristian 3 mԥlikԥ ùirinin himayԥsinԥ s ÷ nd , onun himayԥsi nԥticԥsindԥ Viro, ԥlԥ keçmiú knyazlar n ԥksԥriyyԥtinin baú na gԥlԥnlԥrdԥn can n qurtara bildi 4 . Mԥlikԥ ùirin "çox sԥy göstԥrԥndԥn sonra úah, Vironun hԥyat n ona ba÷ úlad ", lakin II 1 ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 99-117/76-92;Ⱦɠɭɚɧɲɟɪ. Ʉɪɚɬɤɚɹ ɢɫɬɨɪɢɹ Ƚɪɭɡɢɢ, ɫɬɪ, 96-97; ɂɫɬɨɪɢɹ ɟɩɢɫɤɨɩɚ ɋɟɛɟɨɫɚ, ɫɬɪ. 63-72, 77-83; Ʉɢɪɚɤɨɫ Ƚɚɧɞɡɚɤɟɰɢ, ɫɬɪ. 34-35. 2 ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ 117-118/93 3 ɋɟɛɟɨɫ, ɫɬɪ. 45;müqayisԥ et6 Zԥbihulla sԥfa. Xԥmasԥ-i Saraiyi dԥr øran. Tehran, 1333 h, sԥh 48. 4 ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ.118/93 Yüklə 2,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|