Azԥrbaycan VII-IX ԥsrlԥRDԤ
Yüklə 2,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
21 müqavilԥlԥr, ԥrԥb tayfalar n n Azԥrbaycan ԥrazisinԥ köçürülüb yerlԥúdirilmԥsi haqq nda verdiyi mԥlumat bizim tԥdqiqat m z üçün ԥhԥmiyyԥtli olmuúdur. Ԥl-Bԥlazurinin verdiyi mԥlumat ԥn x rda tԥfԥrrüatda belԥ digԥr orta ԥsr tarixçilԥrinin mԥlumat ilԥ düz gԥldiyinԥ görԥ bu mԥlumat n sԥhihliyi heç bir úübhԥ do÷urmur 1 . øzzԥddin Ԥbü-l-Hԥsԥn Ԥli ibn Mԥhԥmmԥd ibn ԥl-Ԥsir (1160- 1233) Azԥrbaycan n siyasi tarixinԥ dair çoxlu material verir. Onun "ԥl-Kamil f t-tarix" ("Tarixԥ dair mükԥmmԥl mԥcmuԥ") 2 adl ԥsԥri dünya tarixi haqq nda on iki cildlik böyük bir külliyyatd r. Burada hadisԥlԥr xronoloji qaydada, ilbԥil verilir. øbn ԥl-Ԥsirin 303 (915)-cü ilԥdԥk Azԥrbaycanda baú vermiú hadisԥlԥrdԥn bԥhs etdiyi hissԥlԥr ԥl- Bԥlazurinin ԥsԥrindԥn götürülmüú materiallar da ԥlavԥ edilmԥklԥ, ԥt- Tԥbԥrinin ԥsԥrinԥ ԥsaslan r. Azԥrbaycanda 303 (915)-cü ildԥn sonra - 290-363 (903-974)-cü illԥr baú vermiú hadisԥlԥr haqq nda mԥlumat ibn ԥl-Ԥsir, ԥt-Tԥbԥrinin davamç s olan tarixçi Sabit ibn Sinan n ԥsԥrindԥn götürmüúdür. Hadisԥlԥrin tԥsvirini 370 (980)-ci ilԥdԥk davam etdirԥn "Tԥcarib ül-ümԥm" ("Xalqlar n tԥcrübԥsi") ԥsԥrinin müԥllifi ibn Miskԥveyh dԥ Sabit ibn Sinan n ԥsԥrindԥn istifadԥ etmiúdir. øbn ԥl-Ԥsir ibn Miskԥveyhinin dԥ materiallar n öz salnamԥsinԥ daxil etmiúdir. Sacilԥr haqq nda ԥt-Tԥbԥri, Arib vԥ ibn Miskԥveyhԥ nisbԥtԥn daha geniú mԥlumat verԥn ibn ԥl-Ԥsir tarixçi Ԥbu Zԥkԥriyyԥ Yԥzid ibn Ayas ԥl-Ԥzdi ԥl-Mavsilinin bizԥ gԥlib çatmam ú "Tarix Mavsil" ("Mosul tarixi") ԥsԥrindԥn dԥ istifadԥ etmiúdir. Bu ԥsԥrdԥ Sacilԥr haqq nda baúqa müԥlliflԥrdԥ tԥsadüf edilmԥyԥn çox maraql vԥ müfԥssԥl mԥlumat verilmiúdir. øbn ԥl-Ԥsir 1 Ԥl-Bԥlazurinin ԥsԥrlԥri ԥrԥblԥrin Azԥrbaycan istila etmԥsi haqq ndak hissԥ P.KJuze tԥrԥf ndԥn rus dilinԥ tԥrcümԥ edilmiúdir. Bax: Ԥl-Bԥlazuri. Ölkԥlԥrin istilas kitab . Azԥrbaycan tarixinԥ dair materiallar. Azԥrbaycan tԥdqiq vԥ tԥtԥbbö cԥmiy-yԥti, Bak , 1927. 2 Ibn-el Athire chronicon, quod perfectissimum Inscriibtur. Ed C.I.Tornberg, 14 Bde, Lugbuni Batavorum, 1851-1876; 12 Bde, Kairo, 1290, 1303 (sonrak sԥhifԥlԥrdԥ bu mԥnbԥ - øbn ԥl-Ԥsir göstԥrilԥcԥkdir). Onun haqq nda b a x; C.Brockelmann. GAL, I, 345-346- SB, I
22 ibn Ayasdan hörmԥtlԥ yaz r, onu lԥyaqԥtli imam, hԥrtԥrԥfli biliyԥ malik alim adland r r vԥ qeyd edir ki, ibn Ayas tԥsvir etdiyi hadisԥlԥrin úahidi olmuúdur 1 .
gԥlib çatmayan mükԥmmԥl redaksiyas ndan, hԥmçinin sonradan itmiú bir çox mԥnbԥlԥrdԥn istifadԥ etmiúdir. Misal üçün, ibn ԥl-Ԥsir Babԥk üsyan haqq nda ԥlavԥ olaraq çoxlu maraql mԥlumat verir ki, bunlar ԥt-Tԥbԥrinin ԥsԥrindԥ yoxdur, bundan baúqa, ibn ԥl-Ԥsir Azԥrbaycan xürrԥmilԥrinԥ qarú müharibԥdԥ Afúin Heydԥr ibn Kavusun fԥaliyyԥti ilԥ ԥlaqԥdar olaraq onu ԥt-Tԥbԥriyԥ nisbԥtԥn daha ciddi xarakterizԥ edir. øbn ԥl-Ԥsirin ԥt-Tԥbԥri 2 , ԥl-Bԥlazuri vԥ digԥr müԥlliflԥrԥ etdiyi ԥlavԥlԥr onun ԥsԥrlԥrini Azԥrbaycan tarixinԥ aid mühü n müstԥqil mԥnbԥ kimi qiymԥtlԥndirmԥyԥ haqq verir. Babԥkin Bizans imperatoru Feof llԥ yaz úmas haqq nda ibn ԥl- Ԥsirin verdiyi mԥlumat da maraql d r. Belԥliklԥ, demԥk olar ki, ibn ԥl-Ԥsir öz dövrünün birinci dԥrԥcԥli tarixçisi olmuúdur; buna görԥ ibn ԥl-Ԥsirin hԥtta "tarixçisi" sözünün o zamank mԥnas nda da tarixçi olmad ÷ haqq ndak yanl ú fikri gözdԥn keçirib dԥyiúdirmԥk laz md r 3 .
øbn ԥl-Ԥsir, VII, 300, "va kԥnԥ imamԥn fadilԥn alimԥn bimԥ yԥqul vԥ huvԥ yuúahidul-hal". Ԥbu Zԥkԥriyyԥ ԥl-Ԥzdi 334(945)-ci ildԥ vԥfat etmiúdir. Onun üçcildlik "Mosul tarixi" ԥsԥrindԥn yaln z ikinci cildi (719-837-ci illԥrin hadisԥlԥri) bizԥ gԥlib çatm úd r. Onun haqq nda bax: Qurqis Avvad. Mԥdinԥt ԥl- Mausil. Ba÷dad, 1959, sԥh. 16. 2 øbn ԥl-Ԥsir vԥ ԥt-Tԥbԥrinin materiallar n n müqayisԥsi haqq nda b a x: O.B.Frolova. Ibn ԥl-Ԥsir (XIII ԥsr) salnamԥsinin mԥnbԥlԥri SSRø xalqlar n n tarixinԥ hԥsr olunmuú bölmԥlԥrdԥ. Dissertasiyas n n avtoreferat , L., 1954; øbn ԥl- Ԥsir vԥ ԥt-Tԥbԥrinin dil xüsusiyyԥtlԥrinԥ görԥ tutuúdurulmas haqq nda bax: C.Brockelmann. Das verhaitnis von øbn-el-Athiri Kamil fit Tarih in Tabaris ahbar errusul val muluk. Strassburg, 1820. 3 "Tarix ԥl-Kamil"dԥn Azԥrbaycan tarixinԥ dair materiallar, sԥh. 8. 23 Ԥbu Hԥnifԥ ԥd-Dinԥvԥrinin (tԥxminԥn 895-ci ildԥ vԥfat etmiú- dir) "Kitab ԥl-Ԥxbar ԥt-Tivԥl" ("Uzun rԥvayԥtlԥr kitab ") 1 ԥsԥrindԥ Babԥk üsyan n n son dövrünԥ hԥsr olunmuú sԥhifԥlԥr xüsusi maraq do÷urur.
Azԥrbaycan n, hԥmçinin Xilafԥtin bir çox digԥr vilayԥtlԥrinin VII-IX ԥsrlԥr tarixinԥ dair mühüm mԥnbԥlԥrdԥn biri dԥ Ԥhmԥd ibn Ԥbu Yԥqub ibn Cԥfԥr ԥl-Yԥqubinin (897-ci ildԥ vԥfat etmiúdir) "Tarix"
2 ԥsԥridir. Ԥl-Yԥqubinin ԥsԥrindԥ hadisԥlԥrin úԥrhi 872-873- cü ilԥdԥk çatd r l r: bu ԥsԥrdԥ Azԥrbaycan tarixinԥ dair verilmiú materiala baúqa mԥnbԥlԥrdԥ tԥsadüf edilmir. X ԥsrin orijinal co÷raf yaúünas müԥlliflԥrindԥn biri olan 3 Ԥbü- 1-Hԥsԥn Ԥli ibn ԥl-Hüseyn ibn Ԥli ԥl-Mԥsudinin (956-ci ildԥ vԥfat etmiúdir) 4
haqq nda, onun qԥrb sahillԥrindԥ yerlԥúԥn ölkԥlԥr haqq nda, Urmiya gölü haqq nda maraql vԥ müfԥssԥl mԥlumat vard r. Onun ԥsԥrlԥ- rindԥn ikisi – tarixi-co÷raf ԥsԥr olan "Mürüc ԥz-zԥhԥb vԥ mԥadin ԥlcԥvahir" ("Q z ltԥmizlԥmԥ yerlԥri vԥ ԥlvan daú mԥdԥnlԥri") vԥ co÷rafi ԥsԥr olan "Kitab ԥt-tԥnbih vԥ-l-iúrԥf” ("Xԥbԥrdarl q vԥ tԥkrar yoxlama kitab ") Hindistandan Mԥrakeúԥ, Q rm z dԥnizdԥn Xԥzԥr dԥnizinԥ qԥdԥr, demԥk olar ki, bütün ölkԥlԥrԥ sԥyahԥt zaman müԥllifin úԥxsi müúahidԥlԥri vԥ sor÷u-sual ԥsas nda yaz lm úd r. Bu ԥsԥrlԥr Abbasilԥr xilafԥtinin mԥdԥni hԥyat haqq nda ԥn yaxú hesabatd r. Bunlarda hԥr bir ölkԥ, vilayԥt, úԥhԥr vԥ xalq n tarixi vԥ co÷rafiyas haqq nda mԥlumat verilir. Ԥsil ensiklopediya olan ԥl- Mԥsudinin ԥsԥrlԥri ԥt-Tԥbԥrinin ԥsԥrlԥrindԥn sonra IX ԥsrdԥn 1 Kitab al-ahbar at-tiwal. Ed. W. Guirgass. Leiden, 1888 (sonrak sԥhifԥlԥrdԥ bu mԥnbԥ ԥd-Dinԥvԥri göstԥrilԥcԥkdir). Onun haqq nda bax: S.Brockelmann. GAL, I, 153; SB, I, 187. 2 Ⱥ.ɘ. Ʉɪɚɱɤɨɜɫɤɢɣ. ɂɡɛɪ. ɋɨɱ., ɬ. IV, ɫɬɪ . 151-154; C.Brockelmann. SB, I, P- 405; ԥl-Yԥqubinin ԥsԥrinin Azԥrbaycana aid hissԥsini P.K.Juze rus dilinԥ tԥrcümԥ etmiúdir 3 T.N.Kramers. Masudi. EI, SB, 67. 4 Ԥl -Mԥsudi haqq nda bax: ɇ.ɘ.Ʉɪɚɱɤɨɜɫɤɢɣ.ɂɡɛɪ.ɋɨɱ., ɬ. IV, ɫɬɪ. 171- 184; S.Brockelmann. GAL, I, 220-221.
Yüklə 2,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|