Azԥrbaycan VII-IX ԥsrlԥRDԤ
Yüklə 2,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
9 idi; bu vԥziyyԥt Ermԥnistan n 25 katolikosunun hakimiyyԥti ԥrzindԥ, ta baú yepiskop Avraamadԥk [davam etmiúdir] 1 . Bu parça (ԥlavԥ izahatla birlikdԥ) "A÷van tarixi"ndԥ (1, 9 vԥ 11, 48) verilmiúdir: lakin bütün bunlar "A÷van tarixi"nԥ ԥlavԥ edilmiú uydurma vԥ qondarmadan baúqa bir úey deyildir. Ananiya "Tarix"in mԥtnindԥ oxumam úd ki, (II, 47) 2 "Albaniya taxt-tac ermԥnilԥrinkindԥn qabaq tԥsis edilmiúdi vԥ bizimlԥ [ermԥnilԥrlԥ] hԥmfikir idi". Sonralar "A÷van tarixi"nin ad , Uxtanesin X ԥsrin sonlar nda tԥrtib edilԥn "Gürcülԥrlԥ ermԥnilԥr aras nda kilsԥ ԥlaqԥlԥrinin kԥsilmԥsi tarixi" 3 ԥsԥrindԥ çԥkilir. Bu ԥsԥrdԥ hԥqiqԥtԥn mԥtnlԥr uy÷un gԥlir. Uxtanes 60-c fԥsildԥ yaz r ki, öz mԥtnini o, "baúqa bir tarixdԥn (ɣɚɣɥɦɟ ɩɚɬɦɭɬ'ɟɧɟ)" götürmüúdür, hԥm dԥ Uxtanesin mԥtni "A÷van tarixi"nin 47-ci fԥslinin II hissԥsi ilԥ 4 kԥlmԥ-kԥlmԥ düz gԥlir: buras n da qeyd etmԥk laz md r ki, "A÷van tarixi"ndԥ Avraam n mԥktubunun tԥkcԥ úԥrhi verildiyi halda, Uxtanes hԥmin mԥktubu daha tam úԥkildԥ sitat gԥtirir [70-ci fԥsil] 5 . Bu isԥ yaln z onu göstԥrir ki, Uxtanes eyni mԥnbԥdԥn daha tam úԥkildԥ istifadԥ etmiúdir. Uxtanesin 65-ci fԥsildԥ 6 qeyd etdiyi bԥzi tԥfԥrrüatlar "Alban tarixi"ndԥn "ɢ ɩɚɬɦɭɬ'ɟɧɟ ɢɜɪɟɚɧɰ (daha düzgünü ɚɝɭɚɧɢɰ)", yaxud "alban tarixçilԥrindԥn (ɩɚɬɦɚɝɪɚɰɧ ɚɝɭɚɧɢɰ)" 7 götürülmüúdür. Çox ehtimal ki, bu tԥfԥrrüat "A÷van tarixi"nin II hissԥsinin 48-ci fԥslindԥn deyil, I hissԥsinin 6-c fԥslindԥn götürülmüúdür. Yenԥ dԥ ayd n olur 1 ɋɬɟɩɚɧɧɨɫ Ɉɪɛɟɥɢɚɧ. ɉɚɬɦɭɬ'ɢɜɧ ɋɢɫɚɤɚɧ, ɫɬɪ. 279; Histoire de la Siounie..., p. 161. 2 ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 216-217/174. 3 ɍɯɬɚɧɟɫ. ɂɫɬɨɪɢɹ ɨɬɞɟɥɟɧɢɹ…, II, ɫɬɪ. 122; Deux historiens Armeniens..., p. 338. 4 Yenԥ orada. 5 ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 216-217/174. 6
7 Uxtanesin bu sözündԥn görünür ki, "A÷van tarixi" tԥk bir müԥllif tԥrԥf ndԥn tԥrtib edilmԥmiúdir. Sonralar bu barԥdԥ ԥtrafl dan ú lacaqd r. 10 ki, Uxtanes dԥ, Moisey Kalankatuklu da eyni bir mԥnbԥdԥn istifadԥ etmiúlԥr. XIII ԥsr müԥllifi Stepannos Orbelian n ԥsԥrinin 25 vԥ 26-c fԥsillԥrindԥ "A÷van tarixi"ndԥn dan úmas hԥmin tarixin müvaf q yerlԥrinin birbaúa öz ԥsԥrinԥ köçürülmԥsindԥn baúqa bir úey deyildir; onun 25-ci fԥsli isԥ tamamilԥ "A÷van tarixi"nin "orta (ikinci) hissԥsini" xat rlad r. 1 "A÷van tarixi"nin tԥrtib edildiyi tԥxmini vaxt göstԥrԥn ilk tarixçi Mxitar Anetsi 2 olmuúdur. O, "A÷van tarixi"nin Sebeosla (VII ԥsr) Gevond (VIII ԥsr) aras nda yaz ld ÷ n qeyd edir. Lakin ùapux Baqratunidԥn baúlayaraq hԥmin tarixin Sebeosdan da qabaq oldu÷unu göstԥrirlԥr. Lakin "A÷van tarixi" öz mԥzmununa görԥ orta ԥsr mԥnbԥlԥri s ras nda baúqa bir mövqe tutmal d r. Bir qayda olaraq, "A÷van tarixi"nin müԥllifliyi iki Moiseyԥ Kalankatuklu vԥ Moisey Dasxuranl ya isnad edilir. Lakin indiyԥdԥk bu mԥsԥlԥ qԥti hԥll edilmԥmiúdir; çünki hԥmin "Tarix"in müԥllifinin, yaxud müԥlliflԥrinin ad barԥsindԥ bir söz deyԥn olmam ú, bu haqdak mülahizԥlԥr isԥ son dԥrԥcԥ ziddiyyԥtli olmuúdur. Bu barԥdԥ deyilԥn f kirlԥr ԥsas etibarilԥ salnamԥnin öz mԥtninԥ ԥsaslan r; orada deyilir: "Kalankatuk kԥndi hԥmin Uti vilayԥtindԥdir ki, mԥn özüm dԥ oradanam”. 3
"Kalankatuklu" tԥxԥllüsü salnamԥnin mԥtninin yanl ú úԥrh edilmԥsi nԥticԥsindԥ sonrak müԥlliflԥr tԥrԥfindԥn uydurulmuúdur, odur ki, A.J.Manandyan müԥllifi 'Utili Moisey" deyԥ adland r r 4 . Bu ԥnԥnԥyԥ riayԥt edԥn M.Abeqyan belԥ güman edir ki, salnamԥnin müԥllif "özünün yazd ÷ kimi, Uti vilayԥtindԥki Kalankatuk kԥndindԥn olan" 5 olan"
5 Moiseydir. 1 ɋɬɟɩɚɧɧɨɫ Ɉɪɛɟɥɢɚɧ. (Ɍ ɂɎɅɂɋ , XXV, ɫɬɪ. 90-100): "Ⱥɝɭɚɧɢɰ ɉɚɬɦɭɬ’ɷɚɧɢ ɢ ɦɢɠɢɧ ɯɚɬɨɪɢ". Histoire de la Siounie..., p. 63. 2 Ɇɯɢɬ’ɚɪɚɣ Ⱥɧɟɰɜɨɣ ɩɚɬɦɭɬ’ɢɜɧ, ɢɡɞ. Ʉ.ɉ.ɉɚɬɤɚɧɨɜɚ ɋɉȻ., 1879, ɫɬɪ. 15. 3 ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 106/84 4 H.Manandean. Beitrage zur albanischen Geschichte. Leipzig, 1897, p. 22. 5 Ɇ. Ⱥɛɟɝɹɧ. ɂɫɬɨɪɢɹ ɞɪɟɜɧɟɚɪɦɹɧɫɤɨɣ ɥɢɬɟɪɚɬɭɪɵ, ɫɬɪ. 521 11 ølk dԥfԥ Kalankatuklunu (Aqvanits) "Tarix"in müԥllifi adland ran Mxitar Ayrivantsi 1 olmuúdur. Hԥm Mxitar, hԥm dԥ ondan sonra gԥlԥn müԥlliflԥr Kalankatuklunu "Tarix"in hԥr üç hissԥsinin müԥllifi hesab edirlԥr. Bu cԥhԥtԥ diqqԥt yetirԥn K.Patkanov yaz r ki, "ԥgԥr ermԥni müԥlliflԥrindԥn biri "Alban tarixi"nin iki kitabdan ibarԥt oldu÷unu demiú olsayd , mԥn onun müԥllifinin VII ԥsr tarixçisi oldu÷unu qԥbul edԥrdim, çünki "Tarix"in üçüncü hissԥsi, úübhԥsiz, X ԥsrin ԥsԥridir" 2 .
olan bir úԥxsin dilindԥn nԥql edilir ki, bu da Matenadaran n 667 (1855) nömrԥli ԥlyazmas n n sonundak ԥlavԥdԥn ayd n görünür: "Bu tarix ermԥni tԥqviminin 74-cü ilindԥ (eram z n 625-ci ili), vardapet Moisey Kalankatuklu tԥrԥfindԥn yaz lm ú "A÷van tarixi" adlanan surԥtdԥn köçürülmüúdür" 3 Z.ø.Yampolski haql olaraq göstԥrir ki, hԥmin qeyd "Moisey Kalankatuklu ad n n sԥhih mԥlum oldu÷u" haqq nda úübhԥni dԥ ԥsla aradan qald rm r 4 . "Tarix"in ԥn qԥdim ԥlyazmas 1279-cu ilԥ aiddir 5 . Buna görԥ dԥ dԥ onun müԥllifinin - VII ԥsr hadisԥlԥrinin úahidi olan Moisey Kalankatuklu ad n n sԥhihliyi yaln z Mxitar Ayrivantsinin úԥhadԥtinԥ ԥsaslan r. Hԥmin adam n ԥsil ad isԥ bizԥ mԥlum deyildir. "Tarix"in ikinci müԥllifi vԥ Moisey Kalankatuklu davamç s olan adam n da ad yenԥ Moisey olaraq göstԥrilir. Mxitar Qoúun (Kirakos Qandzaketsinin müԥllimi) úagirdi vardapet Vanakan bu ikinci Moiseyin tԥxԥllüsü mԥsԥlԥsini ayd nlaúd r r. O, "A÷van tarixçisi kimdir?" - sual na özü cavab verib deyir: "Moiseydir, özü dԥ Dasxurranl kԥndindԥndir 6 . 1 Ɇɯɢɬ‘ɚɪɚɣ Ⱥɣɪɢɜɚɧɟɰɜɨɣ ɉɚɬɦɭɬ'ɢɜɧ ɏɚɣɨɰ, ɢɡɞ. ɗɦɦɢɧɚ, Ɇ., 1860, ɫɬɪ. 23, 57; Histoire chronologique par Mkhithar d'Alrivank, p. 25. 88. 2 K.P.Patkanovun "A÷van tarixi"nԥ müqԥddimԥsi, sԥh. VII-IX. 3 Bu deyilԥnlԥr X ԥsr hadisԥlԥri úԥrh edilԥn mԥtnԥ dԥ aiddir. 4 ɂ.əɦɩɨɥɶɫɤɢɣ. Ʉ ɢɡɭɱɟɧɢɸ Ʌɟɬɨɩɢɫɢ Ʉɚɜɤɚɡɫɤɨɣ Ⱥɥɛɚɧɢɢ, ɫɬɪ. 150. 5 K.P.Patkanov. Sitat gԥtirilԥn ԥsԥri, sԥh. IV. 6 Ƚ.Ⱥɥɢɲɚɧ. ɏɚɣɚɩɚɬɭɦ, ɩɚɬɦɭɬ'ɢɜɧ ɯɚɣɨɰ, ɫɬɪ. 175; Ɍ.ɂ.Ɍɟɪ-Ƚɪɢɝɨɪɹɧ. Ʉ ɜɨɩɪɨɫɵ ɨɛ "ɂɫɬɨɪɢɢ ɫɬɪɚɧɵ Ⱥɥɛɚɧɫɤɨɣ Ɇɨɢɫɟɹ Ʉɚɝɚɧɤɚɬɜɚɰɢ", ɥ. 90. Yüklə 2,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|