Azԥrbaycan VII-IX ԥsrlԥRDԤ
Yüklə 2,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
24 baúlayaraq Azԥrbaycan tarixinԥ dair çox mühüm mԥnbԥlԥrdir. Sԥlcuq sultanlar ndan Alp Arslan vԥ Mԥlik úah n vԥziri Nizam ül-Mülkün "Siyasԥtnamԥ" adl siyasi traktat ndan 1 "bidԥtçilԥr" vԥ xalq üsyanlar haqq ndak fԥsillԥr xüsusilԥ ԥhԥmiyyԥtlidir: hԥmin fԥsillԥr Babԥk vԥ xürrԥmilԥr haqq ndak material tamamlamaqla bԥrabԥr, xürrԥmilԥrin üsyan vԥ onun Xilafԥtin digԥr vilayԥtlԥrinԥ yay lmas na dair ԥlavԥ mԥlumat verir. Ԥbu-l-Fԥrԥc Mԥhԥmmԥd ibn øshaq ԥn-Nԥdiminin (995-ci ildԥ vԥfat etmiúdir) "ԥl-Fihrist" 2 ԥsԥrindԥ xürrԥmilԥr hԥrԥkat n n meydana gԥlmԥsi, Cavidan vԥ Babԥkin gԥncliyi haqq nda material vard r. Müԥllif bu ԥsԥri 987-988-ci ildԥ yazma÷a baúlam ú vԥ XI ԥsrin ԥvvԥllԥrindԥ bitirmiúdir. øbn ԥn-Nԥdiminan bu ԥsԥri nԥ mԥqsԥdlԥ yazd ÷ onun öz müqԥddimԥsindԥn ayd n görünür: "Bu kitab, bütün ԥrԥb vԥ qeyri-ԥrԥb xalqlar n ԥrԥb dilindԥ vԥ hürufat nda, müxtԥlif elmlԥrԥ dair kitablar n n siyah s , hԥmin kitablar n tԥrtibçilԥri haqq nda, müԥlliflԥrinin kateqoriyas vԥ mԥnúԥyinԥ dair, tԥvԥllüd tarixi, vԥfat tarixi haqq nda, ölkԥlԥrinin yeri, mԥziyyԥt vԥ nöqsanlar haqq nda, icad edilmiú hԥr bir elmin meydana gԥlmԥsindԥn bizim günlԥrԥdԥk, yԥni hicri 377-ci ilԥdԥk mԥlumat verԥn mԥcmuԥdir" 3 .
dörd ԥsrinin ԥdԥbiyyat vԥ elmi haqq nda daim baúl ca mԥlumat mԥnbԥyi olaraq qalacaqd r" 4 .
haqq nda mԥlumat yaln z ibn ԥn-Nԥdiminin ԥsԥrindԥ mühafizԥ olunub saxlanm úd r, çünki ԥn-Nԥdiminin hԥmin mԥlumat götürmüú oldu÷u Vaqid ibn Ԥmr ԥt-Tԥmiminin "Babԥkin tarixi" ԥsԥri bizԥ gԥlib çatmam úd r. 1 Siyasԥtnamԥ. XI ԥsr vԥziri Nizam-ül-Mülkün dövlԥti idarԥ etmԥk haqq nda kitab . Fars dilindԥn ruscaya B.N.Zaxoder tԥrcümԥ etmiúdir. M., 1949. 2 øbn ԥn-Nԥdim haqq nda b a x: C.Brockelmann. GAL, I, 147-148; SB, I, 207. 3 Ԥl-Fihrist, sԥh. 2; ɂ.ɘ. Ʉɪɚɱɤɨɜɫɤɢɣ. ɂɡɛɪ. ɋɨɱ., ɬ. IV, ɫɬɪ. 238-240. 4 ȼ.ȼ.Ȼɚɪɬɨɥɶɞ. Ɇɭɫɭɥɶɦɚɧɫɤɢɣ ɦɢɪ, ɫɬɪ.51. 25 Tԥsviri xarakter daú yan "Kitab ԥl-mԥsalik vԥ-1-mԥmalik" ("Yollar vԥ dövlԥtlԥr haqq nda kitab") adl co÷raf ԥsԥri bizԥ gԥlib çatan ilk müԥllif Ԥbü-1-Qasim Übԥydullah ibn Abdullah ibn Xordadbeh (912-913-cü illԥrdԥ vԥfat etmiúdir) olmuúdur 1 . Xԥlifԥ ԥl- Mötԥsimin hakimiyyԥti dövründԥ Cibԥl ԥyalԥtinin poçt rԥisi vԥzifԥsini tutan 2 ibn Xordadbeh o zaman n demԥk olar, bütün yaz l mԥnbԥlԥri ilԥ tan ú olmuú vԥ onlardan istifadԥ etmiúdir. Ԥl- Müqԥddԥsi göstԥrir ki, ibn Xordadbeh "xԥlifԥnin vԥziri idi vԥ Ԥmir ԥl-mömininin kitabxanas nda saxlan lan elmi sԥrvԥtlԥrdԥn tam istifadԥ etmԥk hüququna malik idi" 3 .
xüsusilԥ Azԥrbaycan n tarixi vԥ tarixi co÷raf yas n öyrԥnmԥk üçün çox mühüm mԥnbԥdir. Yaúay ú mԥntԥqԥlԥri aras ndak mԥsafԥlԥri göstԥrԥn müfԥssԥl yol marúrutlar úԥhԥrlԥr, iqtisadiyyat, kԥnd tԥsԥrrüfat haqq nda müxtԥlif mԥlumat, hԥr cür co÷raf mԥlumat, Azԥrbaycan n inzibati bölgüsü, vergilԥr vԥ i.a. haqq nda mԥlumat - bütün bunlar ibn Xordadbehin ԥsԥrini ԥrԥb co÷raf ԥdԥbiyyat n n elԥ ԥsԥrlԥri s ras na keçirir ki, bunlars z orta ԥsrlԥr Xilafԥtinin tarixini tԥdqiq etmԥk olmaz 4 .
(tԥqribԥn 951-952-ci illԥr) 5 930-933-cü illԥrdԥ özünün "Kitab mԥsalik ԥl-mԥmalik" ("Dövlԥtlԥrin yollar haqq nda kitab") ԥsԥrini tԥrtib 1 Kitad al masalik wal mamalik. BGA, 1889 (sonrak sԥhifԥlԥrdԥ bu mԥnbԥ- Ibn Xordadbeh göstԥrilԥcԥkdør). Onun haqq nda b a x: ɂ.ɘ.Ʉɪɚɱɤɨɜɫɤɢɣ. ɂɡɛɪ. ɋɨɱ., ɬ. IV, ɫɬɪ. 147-150; C. von Arendonk. Ibn Khorbadhben. EI, II, 442; C.Brockelmann. GAL, I, 225-226; SB, 1,404. 2 Ԥl-Fihrist, sԥh. 149. 3 Ԥl-Müqԥddԥsi, BGA, III, 362. 4 ɉ.Ƚ.Ȼɭɥɝɚɤɨɜ. "Ʉɧɢɝɚ ɩɭɬɟɣ ɢ ɝɨɫɭɞɚɪɫɬɜ" ɂɛɧ ɏɨɪɞɚɞɛɟɯɚ, ɫɬɪ.127- 136. 5 Kitab al-mamalik, BGA, I (sonrak sԥhifԥlԥrdԥ bu mԥnbԥ ԥl-østԥxri göstԥrilԥcԥkdir). Qnun haqq nda bax: ɂ.ɘ.Ʉɪɚɱɤɨɜɫɤɢɣ. ɂɡɛɪ. ɋɨɱ., ɬ. IV, ɫɬɪ. 194-198; Hüdud ԥl-alԥm, sԥh. 11-17; C.Huart. Al-Balkhi. EI, 1, 638; yenԥ dԥ onun: Al-Istakhri, EI, II, 596; M.Y. de Goeje. Die Istakhri-Balkhi Frage, p. 42 vԥ sonra C.Brockelmann. GAL, I, 229, SB, 1, 408. 26 edԥrԥk Ԥbu Zeyd ibn Sԥhl ԥl-Bԥlxinin (850-934) "Süvar ԥl-Ԥqalim" ("øqlimlԥrin tԥsviri") ԥsԥrindԥn co÷raf xԥritԥlԥr atlas n izahlar ilԥ birlikdԥ iúlԥyib düzԥldԥrԥk, demԥk olar ki, bütünlüklԥ öz ԥsԥrinԥ daxil etmiúdir. Ԥl-østԥxri Azԥrbaycan vԥ Arran n sԥrhԥdlԥri, úԥhԥrlԥri, marúrutlar , mԥsafԥlԥri haqq nda ԥtrafl mԥlumat verir, Xԥzԥr dԥnizini tԥsvir edir. Ԥl-østԥxrinin ԥsԥrini onun xahiúi ilԥ 951-ci ildԥ müasiri Ԥbu-1-Qasim ibn Havqԥl onun bu ԥsԥrini yenidԥn iúlԥmiú vԥ tamamlam úd r. øbn Havqԥl yaz r ki, "Kitab ԥl-mԥsalik vԥ- 1-mԥtnalik", yaxud "Kitab surԥt ԥl-ard" ԥsԥrini tԥrtib edԥrkԥn "ibn Xordadbehin, ԥl-Ceyhaninin kitablar ndan, Ԥbu-1-Fԥrԥc Kudama ibn Cԥfԥrin yaddaú kitab ndan ayr lm rd m. Mԥn Ԥbu øshaq vԥ-1-Farisi (ԥl-østԥxri) ilԥ görüúdüm. Mԥn Azԥrbaycan bu sԥhifԥdԥ oldu÷u kimi tԥsvir etdim, o, bunu bԥyԥndi, lakin ԥl-Cԥzirԥni bundan üstün tutdu. 0 (ԥl-østԥxri) mԥnԥ dedi: Mԥnim kitab m n sԥhv olan yerlԥrini düzԥltmԥyi sԥndԥn xahiú edirԥm". Mԥn hԥmin kitabda onun müԥllif oldu÷u bir neçԥ xԥritԥni düzԥltdim, lakin sonradan bu qԥrara gԥldim ki, hԥmin kitab ayr ca olaraq tԥrtib edim, sԥhvlԥrini düzԥldim, ona izah ilԥ birlikdԥ xԥritԥlԥr daxil edim. Ԥbü-1-Fԥrԥcin yaddaú kitab hԥr bir cԥhԥtdԥn, ümumiyyԥtlԥ, do÷ru vԥ dürüst olsa da, mԥn ona riayԥt etmԥmԥyi qԥt etdim. Mԥn bu kitab mda onun hԥkimanԥ sözlԥrini vermԥli idim, lakin baúqas n n zԥhmԥtinin mԥhsulu olan úeydԥn istifadԥ etmԥyi layiq bilmԥdim" 1 . øbn Havqԥlin kitab nda Azԥrbaycan vԥ Arran n maraql co÷rafi tԥsviri (da÷lar , çaylar vԥ iqlimi) verilir. Habelԥ ԥkinçilik vԥ suvarman n vԥziyyԥti, torpa÷ n münbitliyi, ba÷, otlaq vԥ faydal qaz nt lar , ixracat vԥ idxalat mallar , yollar , bazar vԥ karvansaralar sikkԥ, vergi vԥ rüsumlar vԥ sairԥdԥn dan ú l r. øbn Havqԥl ԥhalinin mԥiúԥti: yemԥyi, geyimi, qonaqpԥrvԥrliyi, adamlar n xarakteri Azԥrbaycan n úԥhԥr vԥ kԥndlԥri haqq nda da mԥlumat verir. Ԥl- østԥxri kimi ibn Havqԥl dԥ Azԥrbaycan vԥ Arran n sԥrhԥdlԥrinin müfԥssԥl tԥsvirini, habelԥ paytaxtlar vԥ digԥr úԥhԥrlԥr haqq nda tarixi-co÷raf mԥlumat verir: "Mԥn Azԥrbaycan n xԥritԥsini verir vԥ 1 øbnHavqԥl, BGA, 11,235. Yüklə 2,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|