142
Xԥzԥrlԥr Barcikin komandas alt nda 100 min nԥfԥrlik qoúunu
Sԥid ordusuna qarú göndԥrdilԥr. Beylԥqan yax nl ÷ ndak çay n
kԥnar nda
1
baú verԥn vuruúma nԥticԥsindԥ xԥzԥrlԥr darmada÷ n
edildi. Barcikin özünü isԥ Sԥid atdan sald vԥ baú n kԥsԥrԥk Hiúama
göndԥrdi
2
.
Ԥrԥblԥr xԥzԥrlԥrin üzԥrindԥ böyük qԥlԥbԥ çald lar, çoxlu
qԥnimԥt ԥlԥ keçirdilԥr. Hԥr bir ԥrԥb ԥsgԥrinԥ mükafat olaraq, az 1700
dinar (!) verildi
3
.
Yenԥ dԥ hicri 112 (730-73l)-ci ildԥ xԥlifԥ Hiúam ԥl-Xԥraúini
paytaxta ça÷ rd . Mԥslԥmԥ ibn Ԥbd ül-Maliki Ermԥnistan vԥ
Azԥrbaycana hakim tԥyin etdi; o dԥrhal xԥzԥrlԥrԥ qarú hücuma
baúlad vԥ q úa yax n Dԥrbԥndԥ çatd
4
. Hicri 113 (731-732)-cü ildԥ
Mԥslԥmԥ daha irԥliyԥ do÷ru hücum edԥrԥk, Balancara çatd ; buradak
vuruúmada xaqan n ikinci o÷lu öldürüldü
5
.
Yenԥ dԥ hicri 113-cü ildԥ xԥzԥrlԥr yenidԥn Arrana
soxuldular
6
, lakin Dԥrbԥnddԥ mԥ÷lub edildilԥr. 1000 nԥfԥr öz ailԥlԥri
ailԥlԥri ilԥ birlikdԥ ԥsir düúdü
7
.
Sonrak hicri 114 (732-733)-cü ildԥ
8
ԥrԥblԥr Hiúam n Cԥzirԥ,
Azԥrbaycan vԥ Ermԥnistan hakimi tԥyin etdiyi Mԥrvan ibn
Mԥhԥmmԥdin komandas alt nda xԥzԥrlԥrԥ qarú hücuma keçdilԥr.
Mԥrvan n qԥrargah Kasalda (Qazaxda) idi
9
, buradan Bԥrdԥyԥ 40
fԥrsԥx vԥ Tiflisԥ 20 fԥrsԥx yol var idi
10
. O, buradan Daryal keçidi
1
øbn ԥl-Ԥsir, V, 120; Dԥrbԥndnamԥ, sԥh. 178-180
2
Ԥl-Yԥqubi, II, 381.
3
Bԥlԥmi, 531; A. Bak xanov. Sitat gԥtirilԥn ԥsԥri, sԥh. 57.
4
Ԥt-Tԥbԥri, II, 1531-1532; øbn ԥl-Ԥsir, V, 120; Kitab ԥl-Uyun, sԥh. 90.
5
Ԥt-Tԥbԥri, I, 1560; Kitab ԥl-Uyun, sԥh. 90; øbn ԥt-Ԥsir, V, 129-130.
6
Ԥt-Tԥbԥri, II, 1560; øbn ԥl-Ԥsir, V, 120; ԥl-Yԥqubi, II, 381.
7
Bԥlaziri, 207; Bԥlԥmi, 533-534.
8
Ԥt-Tԥbԥri, II, 1562; øbn ԥl-Ԥsir, V, 131-132; Kitab ol-Uyun, sԥh. 90.
9
Kasal haqq nda b a x: V.Minorsky. Kasal (Kazah), p. 120-123.
10
Ԥl-Bԥlazuri, 207. Vardan (sԥh. 95) deyir ki, "Mԥrvan hun úԥhԥri
Varaçana hücum etdi vԥ oradan qԥlԥbԥ ilԥ qay td ".
143
vasitԥsi ilԥ xԥzԥrlԥrin diyar na hücuma keçdi, qoúunun digԥr
hissԥsinԥ isԥ ԥmr etdi ki, Dԥrbԥnddԥn hücuma keçsinlԥr. Bԥlazurinin
dediyinԥ görԥ, ԥrԥblԥrin gücündԥn qorxuya düúԥn xaqan sülh istԥdi,
Mԥrvan isԥ ԥsir ald ÷ xԥzԥrlԥri "Samur ilԥ ùabiran aras nda
düzԥnlikdԥ Lakzlar vilayԥtindԥ yerlԥúdirdi"
1
. Gevond bildirir ki,
Varaçan úԥhԥrini alan Mԥrvan böyük qԥnimԥt ԥldԥ etdi vԥ "Hunlar
ölkԥsindԥn úanl qԥlԥbԥ ilԥ qay td . Partav úԥhԥristan na [paytaxt na]
çatan Mԥrvan qԥnimԥtin beúdԥ birini vԥ ԥsirlԥri öz hökmdar Geúama
[Hiúama] gondԥrdi vԥ ona mԥktub yaz b qԥlԥbԥ haqq nda mԥlumat
verdi"
2
.
Xaqan islam dinini qԥbul etdi, Mԥrvan isԥ "ùirvan
hökmdar na (ùirvanúaha - Z.B.) bir vԥzifԥ olaraq tapú rd ki,
müsԥlman ordusu xԥzԥr diyar na hücum edԥrkԥn qoúunun qaba÷ nda
getsin, bu ordu oradan qay darkԥn arxada gԥlsin"
3
.
Sonrak iyirmi il ԥrzindԥ Ԥmԥvilԥr sülalԥsi devrilԥnԥdԥk
xԥzԥrlԥr ԥrԥblԥrin nԥzarԥti alt nda idi. Abbasilԥr hakimiyyԥt baú na
gԥlԥndԥ xԥzԥrlԥr Xilafԥtdԥ baú verԥn hadisԥlԥrdԥn istifadԥ edԥrԥk, öz
paytaxtlar nda xԥlifԥ nümayԥndԥlԥrini öldürüb, bir müddԥt müstԥqil
oldular.
Bizans da Xilafԥtdԥki daxili çԥkiúmԥlԥrdԥn istifadԥ edԥrԥk,
Zaqafqaziyada öz hԥrbi vԥ diplomatik fԥaliyyԥtini güclԥndirdi.
Xԥlifԥ Mԥnsur (754-775) hakimiyyԥt baú na gԥlԥn kimi,
ԥrԥblԥr Bizansa qarú dԥrhal ԥks-tԥdbir gordülԥr, "Mԥnsur xԥlifԥ
olanda Yԥzid ibn Useyd ԥs-Sulamini Azԥrbaycan vԥ Ermԥnistana
hakim tԥyin etdi. O, [Yԥzid] Bab ԥl-Lan [Daryal] tutdu vԥ orada
muzdlu ԥsgԥrlԥrdԥn ibarԥt qarnizon yerlԥúdirdi. Sonra o, sanarlar
tabe etdi vԥ onlar xԥrac vermԥyi öhdԥlԥrinԥ götürdülԥr. Bu zaman
Mԥnsur ona mԥktub yazaraq ԥmr etdi ki, xԥzԥr padúah ilԥ qohum
olsun. Yԥzid bu ԥmri yerinԥ yetirdi"
4
. Bu, úübhԥsiz, onu göstԥrir ki,
1
Ԥl-Bԥlazuri, 208; øbn ԥl-Ԥsir, V, 132.
2
Gevond sԥh. 80-81.
3
Ԥl-Bԥlazuri, 209; ԥl-Yԥqubi, II. 382; øbn ԥl-Ԥsir, V, 133
4
Ԥl-Bԥlazuri, 209-210; ԥl-Yԥqubi, II, 446-447.
144
xԥzԥrlԥr yenidԥn qüvvԥtlԥnmiúdilԥr vԥ Bizansdan kömԥk görüb tԥhrik
edilԥrԥk, Xilafԥtin mԥnafeyi üçün tԥhlükԥ tԥúkil etmԥyԥ
baúlam úd lar. Mԥnsur bununla hesablaúmal idi, çünki Bԥrdԥdԥ olan
Yԥzidԥ göndԥrdiyi baúqa bir mԥktubda belԥ yazm úd : nԥ qԥdԥr ki,
xԥzԥrlԥr fԥald r, Azԥrbaycan onun caniúinliyi üçün rahat yer
olmayacaqd r – "mԥn sԥnin üçün vԥ bütün sԥnin vilayԥtin üçün
xԥzԥrlԥr tԥrԥfindԥn gԥlԥn tԥhlükԥdԥn ehtiyat edirԥm"
1
.
Yԥzid ibn Useyd xԥzԥr xaqan n n q z ilԥ evlԥndi. Bu qad n
"onun üçün bir o÷lan do÷du, lakin uúaq öldü; anas da do÷um zaman
öldü"
2
. Bu hadisԥ haqq nda Gevond belԥ mԥlumat verir: "Yԥzid öz
hökmranl ÷ zaman , Xaqan adlanan ùimal padúah n n yan na elçilԥr
göndԥrdi ki, onunla qohum olsun, belԥliklԥ dԥ, onunla vԥ xԥzԥr
qoúunlar ilԥ sülh úԥraitindԥ dolans n. Xԥzԥr padúah öz q z Xatunu
ona vermԥyԥ raz oldu"
3
.
Xԥzԥrlԥrin aras nda belԥ bir úayiԥ yay ld ki, Xaqan n q z n
vԥ uúa÷ ԥrԥblԥr özlԥri öldürmüúlԥr. Bundan bir az sonra Xaqan
ԥrԥblԥrԥ qarú müharibԥyԥ baúlad . "Xaqan güclü qoúun toplayaraq,
onu Xatirlitber nԥslindԥn olan sԥrkԥrdԥ Raj Tarxana [ԥrԥbcԥ Rԥs
Tarxana] tapú rd vԥ Yԥzidin idarԥ etdiyi bizim ölkԥyԥ göndԥrdi.
Xԥzԥrlԥr böyük Kür çay n n úimal tԥrԥf nԥ sԥpԥlԥnԥrԥk, bir çox
vilayԥtlԥri
4
, ham s Albaniya vilayԥtlԥri olan Xecar, Qala, Ostan-i
Marzpanyan
5
, Xaband
6
, Qelave, ùake, Biyes, Xeni, Kambexçan
7
,
Xozmas vilayԥtlԥrini tutdular; çox gözԥl Balasakan çöllԥrini dԥ
tutdular
8
vԥ says z-hesabs z mal-qara vԥ ilx apard lar
1
. Bundan
1
øbn Ԥsam, II, 241. (Kurat, p. 272).
2
Ԥl-Bԥlazuri, 210; øbn Ԥsam, II, vԥr. 242 a.
3
Gevond, sԥh. 92; K.Segledi. Sitat gԥtirilԥn ԥsԥri, sԥh. 79.
4
Albaniya vilayԥtlԥrinin adlar haqq nda b a x: Ɇ.ɏɨɪɟɧɫɤɢɣ. ɂɫɬɨɪɢɹ
Ⱥɪɦɟɧɢɢ.
5
N.Hubsehmann. Die Altar menische ortsnamen, p. 461.
6
Yenԥ orada, sԥh. 348-349.
7
Y.Marquart. Sitat gԥtirilԥn ԥsԥri, sԥh. 118.
8
ɇ.Ⱥɞɨɧɰ. Ⱥɪɦɟɧɢɹ ɜ ɷɩɨɯɭ ɘɫɬɢɧɢɚɧɚ, ɫɬɪ. 220.
Dostları ilə paylaş: |