Azԥrbaycan VII-IX ԥsrlԥRDԤ
Yüklə 2,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
145 ԥlavԥ, xԥzԥrlԥr Gürcüstan vilayԥtlԥri ùuçk, Kuyeskapor, Çeltd, Suket 2
3 , Tianet
4 vԥ Yergini 5 qarԥt edib, böyük qԥnimԥtlԥ vԥtԥnԥ getdilԥr. Yԥqubi, Tԥbԥri vԥ ibn ԥl-Ԥsir xԥzԥrlԥrin bu hücumunun hicri 145 (763-764)-ci ildԥ oldu÷unu qeyd edirlԥr 6 . Tԥbԥrinin verdiyi mԥlumata görԥ, bundan iki il sonra (764-765) xԥzԥrlԥr yenidԥn Zaqafqaziyaya soxuldular: "Bu ilin (hicri 147) hadisԥlԥri s ras na Astarxan ԥl-Xarԥzminin türk qoúunlar ilԥ Zaqafqaziya müsԥlmanlar [ԥrԥblԥr] üzԥrinԥ hücumu daxildir. Onlar müsԥlman vԥ zimmilԥrdԥn çoxlu ԥsir ald lar, Tiflisi tutdular. Hԥrb ibn Abdullah ԥr-Ravԥndi onlarla vuruúdu. Hԥrb öldürüldü vԥ ԥrԥblԥr qaçd lar" 7 .
xԥzԥrlԥrԥ qarú Hümeydԥ ibn Qԥhtab göndԥrdi, lakin o, xԥzԥrlԥrԥ rast gԥlmԥyib qay td 8 .
basq nlar ilԥ narahat etmԥdilԥr. 796-797-ci ildԥ xԥlifԥ Harun ԥr- Rԥúid (786-809) Sԥid ibn Sԥlm ibn Kuteybԥ ԥl-Bԥhilini Ermԥnistan vԥ Azԥrbaycana hakim tԥyin etdi; o da öz vԥzifԥsinԥ yerli hökmadarlar tԥhqir etmԥklԥ baúlad , nԥticԥdԥ isԥ Arranda i÷tiúaúlar 1 Gevond, sԥh. 92-93. Raj Tarxan ad haqq nda b a x: K.Segledi, sԥh- 86- 87, qeyd 48 2 M.Brosset. Sitat gԥtirilԥn ԥsԥri, sԥh. 305-307. 3 Yenԥ orada, sԥh. 315. 4 Histoire de la Georgie, 1, p. 127, n. 153. 5 K.Toumanoff. Iberia, p. 218-219, n. 2: "Xerki". 6 Ԥt-Tԥbԥri, III, 318; ԥl-Yԥqubi, II, 446; øbn ԥl-Ԥsir, V, 437. 7 Ԥt-Tԥbԥri, III, 328; ԥz-Zԥhԥbi, 77; øbn ԥl-Ԥsir, V, 441; K.Segledi, sԥh. 83-84. 8
ԥmԥliyyat n n tԥfsilat haqq nda b a x: K.Segledi, sԥh. 84-88. Ԥz-Zԥhabi (sԥh. 77) bildirir ki, bunlar xԥzԥrlԥr deyil, q pçaqlar idi (K.Seklediyԥ görԥ türklԥr vԥ xarԥzmlԥrdԥn olan muzdlu qoúunlar idi).
146 baú verdi 1 . Bu zaman Dԥrbԥndin komendant (hakimi) ԥn-Nԥcm Ibn Haúim idi. Sԥid ԥn-Nԥcmԥ ԥmr etdi ki, qaladak komandirlԥrdԥn birini vԥzifԥdԥn ç xar b baúqas n tԥyin etsin. Lakin Nԥcm bundan boyun qaç rd . Sԥid isԥ onu itaԥtsizlik üstündԥ öldürdü. O zaman ԥn-Nԥcmin o÷lu Hԥyyun ibn ԥn-Nԥcm, Sԥidin Dԥrbԥnd nümayԥndԥsi ԥl- Munacim ԥs-Sulamini öldürtdü vԥ xԥlifԥ ԥleyhinԥ üsyan qald rd . "O, xԥzԥr padúah xaqanla dan ú ÷a girdi, xaqan da onun kömԥyinԥ gԥlԥrԥk böyük bir ordu ilԥ müsԥlmanlara hücum etdi, onlar q r b, hԥddԥn art q ԥsir ald " 2 . 100 min nԥfԥrdԥn çox xԥzԥr ordusu 3 kiçik ԥrԥb dԥstԥlԥrinin müqavimԥtini q raraq, Arran ԥrazisindԥ irԥlilԥdi vԥ az sonra Kür sahilinԥ çatd 4 . Harun ԥr-Rԥúid hücumun qarú s n almaq üçün tԥdbir görüncԥyԥdԥk, xԥzԥrlԥr tutduqlar ԥsirlԥrlԥ öz yerlԥrinԥ qay td lar. Bu dԥfԥ onlar Albaniyada 70 gün qald lar 5 . Ԥs-Suyuti bildirir ki, xԥzԥrlԥr xԥzԥrlԥr "özlԥri ilԥ 100 mindԥn art q ԥsir apard lar. Bu elԥ bir dԥhúԥtli fԥlakԥt idi ki, indiyԥdԥk ԥhali [Arran ԥhalisi] bunun mislini görmԥmiúdi" 6 . Bu, Xilafԥtԥ qarú mübarizԥdԥ xԥzԥrlԥrin son ԥhԥmiyyԥtli müvԥffԥqiyyԥti idi. Xԥlifԥ Harun ԥr-Rԥúidin hökmranl ÷ dövründԥ xԥzԥrlԥrin Arrana vԥ onunla qonúu olan ölkԥlԥrԥ hücumlar kԥsildi, xԥzԥrlԥrlԥ sülh vԥ ittifaq ba÷land . 1 Ԥl-Yԥqubi, II, 517-518. 2 Ԥl-Yԥqubi, II, 518-519; ԥt-Tԥbԥri, III, 648; Dԥrbԥndnamԥ, sԥh. 129-130. 3 Ԥt-Tԥbԥri, III, 648; øbn ԥl-Ԥsir, VI, III; ԥl-Mԥkin, sԥh. 115. 4 Ԥl-Yԥqubi, II, 518-519; Ԥt-Tԥbԥri, III, 648; øbn ԥl-Ԥsir, V, III. 5 Ԥt-Tԥbԥri, 648; øbn ԥl-Ԥsir, VI, 1 1 1-112. 6 Ԥz-Zԥhԥbi, 285; Katib Çԥlԥbi "Cahannüma”da 140 min nԥfԥrin öldürülmԥsindԥn dan ú r (østanbul nԥúri, hicri 1145-ci il, sԥh. 400); n üqayisԥ et: A.Bak xanov. Sitat gԥtirilԥn ԥsԥri, sԥh. 60-61; ɋ.ɇ.Ⱦɠɚɧɚɲɢɚ. Ʉ ɤɪɢɬɢɤɟ Ɇɨɢɫɟɹ ɏɨɪɟɧɫɤɨɝɨ, ɫɬɪ. 494; ȿ.Ⱥ.ɉɚɯɨɦɨɜ. Ʉɪɚɬɤɢɣ ɤɭɪɫ ɢɫɬɨɪɢɢ Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɚ, ɫɬɪ. 13.
147 Belԥliklԥ, A.Y.Kr mski deyԥndԥ ki, xԥzԥrlԥr Arranda yüz il hökmranl q etmiúlԥr, daha haql d r. Baxmayaraq ki, yüz il ԥrzindԥ Arran daim xԥzԥrlԥrin hakimiyyԥti alt nda olmam úd r. Ancaq onlar n ölkԥ üzԥrindԥ nԥzarԥti vԥ hücumlar n n aras , demԥk olar, kԥsilmirdi. Onlar ölkԥni daim gԥrgin vԥziyyԥtdԥ saxlay r vԥ ondan böyük bac al rd lar. A.Y.Kr mski xԥzԥrlԥrin Arrandak hökmranl ÷ vԥ da÷ d c hücumlar n n tԥqribԥn 737-ci ildԥ qurtard ÷ n yaz rsa da 1 yuxar da
göstԥrilԥn materiallardan görünür ki, xԥzԥrlԥr hԥtta VIII ԥsrin ax r nda: 796 vԥ ya 799-cu illԥrdԥ Arran ԥrazisinԥ hücum etmiúlԥr 2 .
mԥlumat vard r. Mԥsԥlԥn, X ԥsrԥ aid bir yԥhudi sԥnԥdindԥ deyilir: “budur, bu xalqlar bizimlԥ (xԥzԥrlԥrlԥ) müharibԥ edirlԥr: Bab ül- Ԥbvab, Zibus, Türklԥr, Luzaniya” 3 . ...Lakin Kordova xԥlifԥsi III Ԥbd ür-Rԥhman n (912-961) yԥhudi ԥyan Xasay ibn ùapruta xԥzԥr padúah Yusifin (øosif n) yazd ÷ cavab mԥktubundan göründüyü kimi, bu zaman xԥzԥrlԥr Ԥrԥb xilafԥtinin úimal sԥrhԥdlԥrindԥ bir növ mühaf zԥ dԥstԥsi rolunu oynayaraq, ruslar vԥ digԥr xalqlar n Zaqafqaziya vasitԥsilԥ müsԥlman ölkԥlԥri ԥrazisinԥ girmԥlԥrinԥ mane olurdular. Yusif belԥ yazm úd : "Mԥn çay n [øtil çay n n] a÷z n qoruyuram vԥ gԥmilԥrԥ minib gԥlԥn ruslar dԥnizdԥn keçib øsmay l övlad n n [ԥrԥblԥrin] üstünԥ getmԥyԥ qoymuram vԥ [eynilԥ] onlar n [ԥrԥblԥrin] bütün düúmԥnlԥrinin quru yol ilԥ Bab ül-Ԥbvaba (Dԥrbԥndԥ) yax nlaúmalar na imkan vermirԥm. Mԥn onlarla müharibԥ edirԥm. Ԥgԥr mԥn onlar bir saat [rahat] buraxsam, onlar bütün øsmay l övlad n n ölkԥsini Ba÷dada qԥdԥr mԥhv edԥrlԥr ”4 . 1 Y.A.Kr mski. Sitat gԥtirilԥn ԥsԥri, sԥh. 300. 2 Ԥs-Suyuti vԥ ԥz-Zԥhԥbidԥ belԥdir. 3 S.Schechter. An unknown Khazar Document, p.219; ɉ.Ʉ.Ʉɨɤɨɜɰɟɜ. ɇɨɜɵɣ ɟɜɪɟɣɫɤɢɣ ɞɨɤɭɦɟɧɬ ɨ ɯɚɡɚɪɚɯ ɢ ɯɚɡɚɪɨ-ɪɭɫɫɤɨ-ɜɢɡɚɧɬɢɣɫɤɢɯ ɨɬɧɨɲɟɧɢɹɯ ɜ X ɜɟɤɟ, ɫɬɪ. 16 4 ɉ.Ʉ.Ʉɨɤɨɜɰɟɜ. ȿɜɪɟɣɫɤɨ-ɯɚɡɚɪɫɤɚɹ ɩɟɪɟɩɢɫɤɚ ɜ X ɜɟɤɟ, ɫɬɪ. 83-84; müqayisԥ et: Ɉ.ɂ.Ⱥɪɬɚɦɨɧɨɜ. ɂɫɬɨɪɢɹ ɯɚɡɚɪ, ɫɬɪ. 262-282. Xԥzԥrlԥrin Yüklə 2,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|