154
torpaq [tuturdular]. Onlardan bԥzilԥri torpa÷ ԥrԥb olmayanlardan
(ԥcԥmlԥrdԥn) sat n al rd lar. Bundan ԥlavԥ, mühaf zԥ etdiklԥri
kԥndlԥri onlara güzԥút edirdilԥr, belԥliklԥ, hԥmin kԥnd ԥhalisi onlar
üçün iúlԥyirdilԥr"
1
.
Ԥmԥvilԥr dövründԥ Xilafԥtin úimal sԥrhԥdlԥrinԥ hԥlԥ dԥ
istilaç hԥrbi sԥfԥrlԥr edilirdi vԥ ԥrԥblԥr hԥr hans bir vilayԥti tutduqda
bütün vilayԥt üzԥrinԥ bac qoymaqla kifayԥtlԥnirdilԥr. Xԥlifԥ Hiúam n
dövründԥ Arran hakimi Mԥrvan ibn Mԥhԥmmԥd Sԥrir
2
torpaqlar n
tutaraq, "Sԥrir hökmdar n mԥcbur etdi ki, ona tabe olsun vԥ öz
üzԥrindԥ onun hakimiyyԥtini qԥbul etsin. Onlar n aras nda ba÷lanan
sülh müqavilԥsinԥ görԥ Sԥrir hökmdar öhdԥsinԥ götürmüúdü ki,
[Xilafԥtԥ] ildԥ 1500 o÷lan vԥ 500 q z versin vԥ ԥl-Bab [Dԥrbԥnd]
tax l anbar na 100 min mudd bu÷da gԥtirsin..."; Tuman ԥhalisi
“öhdԥsinԥ alm úd ki, ildԥ 150 q z, 50 o÷lan versin vԥ tax l anbar na
20 min mudd bu÷da gԥtirsin"; Zirehgeran hökmdar "tԥԥhhüd etmiúdi
ki, ildԥ 50 o÷lan verib tax l anbar na 100 min mudd bu÷da gԥtirtsin";
Xԥmzin hakimi "öhdԥsinԥ götürmüúdü ki, birdԥfԥlik 500 [o÷lan vԥ
q z] göndԥrsin vԥ tax l anbar na ildԥ 30 min mudd [tax l] tԥhvil
versin"; Sindan hakimi "öhdԥsinԥ alm úd ki, sonralar
mükԥllԥf yyԥtdԥn azad olmaq úԥrtilԥ birdԥfԥlik ona 100 [o÷lan vԥ
q z] göndԥrsin vԥ ildԥ ԥl-Bab tax l anbar na 5 min mudd [tax l] tԥhvil
versin"; Lakz hökmdar "öhdԥsinԥ götürmüúdü ki, tax l anbar na ildԥ
20 min mudd [tax l] tԥhvil versin" vԥ i.a
3
.738-ci ildԥ Mԥrvan ibn
Mԥhԥmmԥd Dԥrbԥnddԥ olanda "Mԥslԥmԥ tԥrԥfindԥn qoyulan xԥrac
[Da÷ stan] vilayԥtlԥrindԥn y ÷ rd . O, Qumuxdan vԥ Tumandan ildԥ
1
Ԥl-Bԥlazuri, sԥh. 329; "ilca" mԥsԥlԥsi haqq nda b a x: øbn ԥl-Fԥqih, 282;
øbn Xԥldun II, 308, Cürci Zeydan. Tarix ԥt-tԥmԥddün ԥl-islami, I, sԥh. 142 (ԥrԥb
dilindԥ) (sonralar - C.Zeydan); T.Qԥdirova. ølkin feodal tԥsisat "ilca" haqq nda
yeni mԥlumat, sԥh. 37-41.
2
Ԥl-Yaqut, III, sԥh. 88: "Sԥrir ԥl-Lan ilԥ Bab ԥl-Ԥbvab aras nda yerlԥúԥn
geniú ölkԥdir. Onun da÷lar nda 18 min kԥnd vard r. østԥxri deyir ki, bu hԥm dövlԥt,
hԥm dԥ úԥhԥr ad d r.
3
Ԥl-Bԥlazuri, sԥh. 208-209; ԥl-Yԥqubi, II, sԥh. 381-382.
155
100 qul, 100 kԥniz vԥ 20 min batman bu÷da al rd ; Kԥbԥçidԥn 50
kԥniz, Qaraqaytaqdan 500 qul vԥ 20 min batman bu÷da, Kür vԥ
Miskincidԥn 1 4 min batman bu÷da vԥ 40 min dirhԥm, ùirvandan 20
min batman bu÷da vԥ 50 min dirhԥm al rd . Bütün bu vԥsait müԥyyԥn
yerdԥ saxlan l r vԥ [Dԥrbԥnd] úԥhԥri ԥsgԥrlԥrinԥ maaú vermԥyԥ
xԥrclԥnirdi"
1
.
Lakin xԥrac, cizyԥ vԥ digԥr vergi vԥ gԥlirlԥrin miqdar
haqq nda bir s ra orta ԥsr müԥlliflԥrinin verdiyi mԥlumatm mövcud
olmas na baxmayaraq, terminologiyan n qeyri-müԥyyԥnliyi vԥ ya
dürüst olmamas Ԥmԥvilԥr dövründԥ Azԥrbaycan vԥ Arran torpaqlar
üzԥrindԥ qoyulmuú vergilԥrin mԥblԥ÷ini dürüst hesablamaq mümkün
deyildir. Habelԥ hԥmin ölkԥlԥrdԥ vergi qoyulmas n n dinamikas n vԥ
torpaq sahibliyinin xarakterini izlԥmԥk mümkün deyildir, çünki
Ԥmԥvilԥr dövründԥki torpaq sahibliyinin vԥ torpaqdan istifadԥnin
xarakterik cԥhԥtlԥrini tԥsvir edԥn heç bir yerli mԥnbԥ hԥlԥlik ԥldԥ
edilmԥmiúdir (halbuki Xilafԥtin bԥzi ԥyalԥtlԥrinin tarixi, kԥnd
tԥsԥrrüfat vԥ sԥnԥti haqq nda yaz lan ԥsԥrlԥrdԥ bu cür mԥlumat
vard r, mԥsԥlԥn, Suriya, Tԥbԥristan, Qum vԥ i.a. tarixinԥ dair
mԥnbԥlԥr). Hԥtta Abbasilԥr dövründԥ, tԥdqiq etdiyimiz ölkԥlԥrin öz
reyestri yox idi vԥ biz bu barԥdԥ yaln z q r q-q r q mԥlumat tapa
bilԥrik. Azԥrbaycan vԥ Arran haqq nda daha ԥtrafl mԥlumata yaln z
X ԥsrdԥn baúlayaraq Abbasi xԥlifԥlԥrinin hökmranl ÷ dövründԥki
mԥnbԥlԥrdԥ tԥsadüf edilir.
Ԥmԥvi hökmranl ÷ n n son dövründԥ, Xilafԥtin ԥyalԥtlԥrindԥ,
xüsusilԥ Azԥrbaycan vԥ Arranda belԥ bir vԥziyyԥt ԥmԥlԥ gԥldi ki,
ölkԥdԥ hԥr bir hakim öz bildiyi kimi a÷al q edԥrԥk, ԥhalini qarԥt edib
s x úd r r, var-yoxdan ç xar r vԥ öz ԥmԥllԥri üçün mԥrkԥzi hakimiyyԥt
qarú s nda demԥk olar, heç bir zaman mԥsuliyyԥt daú m rd . Ԥmԥvi
xԥlifԥlԥri vԥ onlar n yerlԥrdԥki hakimlԥri ԥhalidԥn yaln z vergi
qopartmaqla mԥú÷ul olur, tԥkrar istehsal n qeydinԥ qalm rd lar. Ԥhali
vergi tԥzyiqinin a÷ rl ÷ na tab gԥtirmԥyԥrԥk kütlԥvi surԥtdԥ kԥndlԥri
tԥrk edir, torpaqs z kԥndlilԥr (süluklar n) s ras n art r rd . Bu
1
Dԥrbԥndnamԥ, sԥh. 108.
156
süluklar iri torpaq sahiblԥri vԥ feodallar n yan na muzdurlu÷a
gedirdilԥr; torpaq sahiblԥri vԥ feodallar isԥ kԥndlilԥrin tԥrk etdiyi
bütün torpaqlar , demԥk olar, tutur vԥ ya al b tԥdricԥn öz ԥllԥrinԥ
keçirirdilԥr. Bu proses Azԥrbaycanda feodalizmin daha da
geniúlԥnmԥsinԥ vԥ Ԥmԥvilԥrin mövqeyinin zԥiflԥmԥsinԥ sԥbԥb oldu,
çünki iri feodallar (mütΩcΩlliblΩr) vԥ torpaq sahiblԥri daha mԥrkԥzi
hakimiyyԥtin nümayԥndԥlԥri ilԥ hesablaúm r vԥ tԥdricԥn separatizm
göstԥrmԥyԥ baúlay rd lar. Lakin Abbasilԥr hakimiyyԥt baú na
gԥlincԥyԥdԥk bu feodallar n Xilafԥtdԥn ayr lmas barԥsindԥ dan ú q
da ola bilmԥzdi vԥ Azԥrbaycanda, Arranda bu yolla nadir hallarda
edilԥn belԥ cԥhdlԥrin qarú s dԥrhal Xilafԥtin silahl qüvvԥlԥri
tԥrԥfindԥn al n rd . Haúimilԥrin nümayԥndԥsi olan Abbasilԥr Ԥmԥvi
mövqelԥrinin zԥiflԥmԥsindԥn istifadԥ edԥrԥk siyasi sԥhnԥyԥ ç xd lar.
Abbasilԥr Xilafԥtin úimal vilayԥtlԥrindԥ Ԥmԥvilԥr ԥleyhinԥ geniú
fԥaliyyԥtԥ baúlad lar vԥ müxtԥlif vԥdlԥrlԥ öz tԥrԥf nԥ çԥkdiklԥri
mԥzlum kütlԥlԥrin kömԥyi ilԥ 750-ci ildԥ Ԥmԥvi sülalԥsini y xd lar.
Lakin Abbasilԥrin çevriliúi xalq n a÷ r vԥziyyԥtini yaln z müvԥqqԥti
olaraq yüngüllԥúdirdi.
Ԥmԥvilԥr öz fԥaliyyԥtindԥ yaln z ԥrԥblԥrԥ arxaland qlar
halda, 750-ci ildԥ onlar ԥvԥz edԥn Abbasilԥr Mövliya
1
silki
vasitԥsilԥ, yԥni islam dinini qԥbul etdiyi halda, Ԥmԥvilԥr dövründԥ
heç bir nüfuza malik olmayan yerli feodallar vasitԥsilԥ tԥbԥԥlԥrԥ
rԥhbԥrlik etmԥyԥ baúlad lar.
Lakin Abbasilԥrin inzibati idarԥsi vԥ mahiyyԥti etibarilԥ
Ԥmԥvilԥr dövründԥ oldu÷u kimi idi. Vergilԥrin toplanmas , yerli
özünüidarԥ, ordu vԥ divanxana qaydalar ԥvvԥlki kimi qal rd
2
.
Abbasilԥrdԥn birinci xԥlifԥ olan Ԥbu-l-Abbas ԥs-Sԥffah (750-
754) Xilafԥtin úimal vilayԥtlԥrindԥ olan bütün Ԥmԥvi mԥmurlar n
iúdԥn ç xar b öz adamlar n tԥyin etdi vԥ demԥk olar, bütün
vilayԥtlԥrdԥki hakimlԥr ya sülalԥ vԥ ya saray adamlar
1
Mövliya haqq nda b a x: ɂ.ɘ.Ʉɪɚɱɤɨɜɫɤɢɣ. ɂɡɛɪ. ɫɨɱ., ɬ. I, cɬɪ. 194-
195
2
ԤI-Bԥlazuri, sԥh. 329; Ԥbd ԥl-Ԥziz ԥd-Duri. Ԥl-ԥsr ԥl-Abbasiy ԥl-ԥvvԥl,
sԥh. 45.
Dostları ilə paylaş: |