136
4. Ԥrԥb-Xԥzԥr müharibԥlԥri vԥ Azԥrbaycan
Xԥlifԥ I Validin hökmranl ÷ illԥrindԥ (705-715) ԥrԥblԥr
tԥdriclԥ úimala keçmԥyԥ baúlad lar. Lakin I Valid xԥzԥrlԥrԥ qarú
ciddi hücuma baúlamazdan ԥvvԥl öz arxas n : Arran , ùԥrqi
Gürcüstan vԥ Ermԥnistan bu ölkԥlԥrdԥ olan yerli bizanspԥrԥst
hakim vԥ knyazlar n gizli qԥsdlԥrindԥn tԥhlükԥsiz hala gԥtirmԥli idi.
ølk növbԥdԥ ermԥni naxararlar na qarú cԥza tԥdbirlԥri görülmüúdü.
Xԥlifԥ sԥrkԥrdԥsi Mԥhԥmmԥd ibn Mԥrvan yunan-ermԥni qoúunlar n
darmada÷ n etdikdԥn sonra tԥslim olmayan bütün ermԥni
baúç lar ndan 800 nԥfԥri aldad b ԥsir etdi vԥ Naxç van hakimi
Hiúama (?)
1
ԥmr etdi ki, onlar kilsԥyԥ sal b yand rs n. Bu qayda ilԥ
dԥ 400 nԥfԥr mԥbԥddԥ yand r ld
2
.
Bu hadisԥlԥrdԥn sonra 89 (707-708)-cu ildԥ, Tԥbԥrinin verdiyi
mԥlumata görԥ, xԥlifԥnin qardaú Mԥslԥmԥ ibn Ԥbd-ül-Malik
Azԥrbaycanda tԥslim olmam ú bütün qala vԥ úԥhԥrlԥri tutub, türklԥrlԥ
vuruúa-vuruúa Bab ül-Ԥbvaba çatd
3
.
Hicri 91 (709-710)-ci ildԥ Mԥslԥmԥ ibn Ԥbd-ül-Malik
türklԥrԥ qarú yeni hücuma keçdi vԥ "Azԥrbaycan vilayԥtindԥ ԥl-Baba
çatd , burada úԥhԥr vԥ qalalar ald "
4
. Lakin ermԥni eras n n 158
(2.06.709-1.06.710)-ci ilindԥ "xԥzԥr hökmdar 80 min nԥfԥrlik
qoúunla yürüú etdi vԥ Albaniyan tutdu"
5
, yԥni ԥrԥblԥr Dԥrbԥnddԥn
qovuldular vԥ Arrandan Azԥrbaycana geri çԥkildilԥr. øki il sonra
(711) xԥlifԥ Ԥbdül-Ԥzizin caniúini ibn Xatim ԥl-Bԥhili Arran
paytaxt Bԥrdԥyԥ gԥldi vԥ xԥzԥrlԥrԥ qarú yeni hücum haz rlayaraq,
1
Asogik, sԥh. 92.
2
ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, sԥh. 259; Asogik, sԥh. 92-93; Gevond, sԥh. 22-24;
Vardan, sԥh. 91-92; Q.Artsruni, sԥh. 93.
3
Ԥt-Tԥbԥri, II, 1200; øbn ԥl-Ԥsir, IV, sԥh. 428.
4
Ԥt-Tԥbԥri, II, 1217; øbn ԥl-Ԥsir, IV, sԥh. 439.
5
ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 260; ԥl-Mԥkin, sԥh. 62.
137
yenidԥn Kürün o tay na keçdi
1
. Yԥqin bu, ԥrԥb qoúunlar n n Dԥrbԥnd
üzԥrinԥ yeni hücumu idi, çünki Tԥbԥri bildirir ki, hicri 92 (710-711)-
ci ildԥ ԥrԥb ordusu Dԥrbԥndԥ çatd , lakin úԥhԥri yaln z 714-cü ildԥ,
xԥlifԥ I Validin hökmranl ÷ n n ax r nc ilindԥ ala bildi
2
. Mԥslԥmԥ
714-715-ci ildԥ Dԥrbԥnd üzԥrinԥ yenidԥn hücuma keçdi, onu
da÷ daraq, xaqanl ÷ n ԥrazisinԥ soxuldu. Burada xԥzԥrlԥr Mԥslԥmԥnin
ordusu ilԥ vuruúma÷a baúlad lar vԥ ԥrԥblԥr geri çԥkildilԥr. Ԥrԥblԥr
geri çԥkilԥrkԥn onlar "Alban patrisilԥrindԥn..." Eranúahik Vaçaqan n
komandanl ÷ alt nda olan Arran qoúunlar arxadan mühafizԥ edirdi.
"Xԥzԥrlԥr onun üzԥrinԥ at ld lar, lakin mԥ÷lub edilib qaçma÷a
baúlad lar"
3
.
Asogik vԥ Gevond bildirirlԥr ki, Mԥslԥmԥnin komandanl ÷
ilԥ ԥrԥblԥrin Dԥrbԥnd üzԥrinԥ hücumu xԥlifԥ Süleyman n (715-717)
hökmranl ÷ n n "üçüncü ilindԥ" (Asogik) vԥ ya "ikinci ilindԥ"
(Gevond) baúland
4
. ùԥhԥr üstündԥ vuruúma gecԥ-gündüz davam etdi
vԥ ertԥsi gün sԥhԥrça÷ Dԥrbԥnd al nd . Ԥrԥb ordusunda 6 min nԥfԥr
var idi vԥ hԥr birinԥ çoxlu qԥnimԥt düúdü. Mԥslԥmԥ Ԥbd ԥl-Ԥzizi
Arranda qoyub özü Dԥmԥúqԥ qay td
5
.
Xԥlifԥ II Ömԥrin (717-720) hökmranl ÷ n n birinci ilindԥ
xԥzԥrlԥr ԥrԥblԥrԥ qarú böyük hücumlara baúlad lar
6
. Xԥzԥrlԥr
Arrandan keçib Azԥrbaycana soxuldular vԥ iú÷al edԥrԥk ԥrԥb
qoúunlar ndan bir qԥdԥr q rd lar. Bu hadisԥni Tԥbԥri belԥ qeyd edir:
"Bu il [99(717-718)-cu il] türklԥr Azԥrbaycana hücum edib bir qԥdԥr
müsԥlman q rd lar vԥ onlara ziyan yetirdilԥr. Ömԥr ibn Ԥbdül-Ԥziz
1
Yenԥ orada, sԥh. 260/209.
2
Ԥt-Tԥbԥri, II, 1217.
3
ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 260-261.
4
Asogik, sԥh. 27-28; Gevond, sԥh. 95. Hԥr iki müԥllif bildirir ki, ԥrԥblԥr
Dԥrbԥnd qala hasarlar n da÷ darkԥn üzԥrindԥ aúa÷ dak yaz olan bir daú tapd lar:
"ømperator hökmdar Markian (450-457) bu úԥhԥr vԥ qalan sald vԥ buna öz
xԥzinԥsindԥn çoxlu talant (pul vahidi - mütΩrcim) sԥrf etdi. Sonralar øsmay l
övladlar [ԥrԥblԥr] onlar da÷ d b öz pullar ilԥ yenidԥn quracaqlar".
5
A.Bak xanov. Gülüstani-ørԥm, sԥh. 53-54.
6
M.Kmoúko. Araplar ve Hazarlar, s. 135-136.
138
onlara qarú Xatim ibn ԥl-Noman d-Bԥxilini göndԥrdi. O hԥmin
türklԥri q rd vԥ ԥsir düúԥn 50 nԥfԥrdԥn baúqa heç kԥs can n
qurtarmad ; o, bu ԥsirlԥri Xunasirԥ Ömԥrԥ göndԥrdi"
1
.
II Yԥzidin (720-724) hökmranl ÷ zaman 722-723-cü illԥrdԥ
xԥzԥrlԥr q pçaq vԥ digԥr türk tayfalar n n kömԥyi ilԥ tԥqribԥn 30 min
nԥfԥrlik ordu ilԥ yenidԥn Arrana soxuldular
2
vԥ onun ԥrazisindԥn
keçԥrԥk Ermԥnistana girdilԥr. Mԥrc ԥl-Hԥcԥrdԥ bunlar Sübeytԥ ԥn-
Nԥhraninin komandas alt ndak ԥrԥb ordusu qarú lad
3
. Ԥrԥblԥr
mԥ÷lub edildilԥr vԥ onlar n ordugah xԥzԥrlԥrin ԥlinԥ keçdi.
Hԥmin ildԥ II Yԥzid ԥl-Cԥrrah ibn Abdullah ԥl-Hԥkԥmini
Azԥrbaycan vԥ Ermԥnistana hakim tԥyin etdi vԥ ona 25 min nԥfԥrlik
qoúun verib, ԥmr etdi ki, xԥzԥrlԥrԥ qarú hücuma baúlas n
4
. Lakin
xԥzԥrlԥr böyük ԥrԥb ordusunun hücuma keçdiyi xԥbԥrini al b
Dԥrbԥndԥ tԥrԥf çԥkildilԥr. Cԥrrah Bԥrdԥyԥ yax nlaúd , orduya
istirahԥt verdi, sonra Kürdԥn keçԥrԥk, Dԥrbԥndԥ yax nlaúd . Xԥzԥrlԥr
xaqan n o÷lu Barcikin
5
komandas alt nda 40 min nԥfԥrlik ordunu
Cԥraha qarú ç xartd lar. Vuruúma nԥticԥsindԥ xԥzԥrlԥr mԥ÷lub
edildilԥr, onlardan çoxu ԥsir düúdü. Ԥrԥblԥr Xamzin
6
vԥ Tarqu
7
úԥhԥrlԥrini tutdular vԥ Balancara çatd lar
8
. Qala qarnizonu q sa
1
Ԥt-Tԥbԥri, II, 1346; øbn ԥl-Ԥsir, V, 31
2
Bal'ami. Chronicle, ed. B. Dorn. Nachrichten uber die Ghazaren. St- P.,
1844, p-510 (sonralar-Bԥlԥmi).
3
Ԥt-Tԥbԥri, II, 1453; øbn ԥl-Ԥsir, V, 82-83.
4
Yenԥ orada, 83-84.
5
Bԥlԥmi (sԥh. 510): "Barxabak"; "Dԥrbԥndnamԥ" (sԥh. 72); "Paúenk"; øbn
Ԥsam (vԥr. 180 a): "Barsbik", Gevonda görԥ (sԥh. 71) xaqan n anas "Parsbit"
adlan r. Bartolda görԥ (Türküstan, sԥh. 79). Xaqan n o÷lunun ad gԥrԥk "Barcinq"
olsun, bu Aral dԥnizinin úԥrqindԥ Barciq Liq kԥnd ad ilԥ ԥlaqԥdard r. B a x:
V.Minorsky. A New Book, p, 126.
6
øbn Ԥsam (vԥr. 180 a): "Xasin"; øbn ԥl-Ԥsir (V, 84); "ԥl-Hüseyn".,
7
øbn ԥl-Ԥsir, V, 84; "Yarqu".
8
Ԥ
T
-T
ԤBԤRI
, II, 1453; ԥl-Mekin, sԥh. 79.
Dostları ilə paylaş: |