Aзяр Cəfərov azərbaycanda diNLƏr və MƏZHƏBLƏr biR Ümumi DİN İŞIĞinda bakı -2011

§ 4. Dinşünaslıq
Dünşünaslığa dair ədəbiyyatlarda bu təlimin predmeti haq­qında baxışlar fərqlidir. Əksər müasir mənbələrdə (qərb dinşünas­lığında) o, dinin yaranma qanunauyğunluğunu, inkişaf mərhələ­lərini və funksiyalarını, onun quruluşunu və müxtəlif kompo­nentlərini, onun çoxcəhətli fenomenlərini, dinin mədəniyyətin müxtəlif sahələri ilə qarşılıqlı əlaqə və təsirini öyrənən təlim kimi qəbul edilir. Bir sıra mənbələrdə isə dinşünaslıq fəlsəfə elmində bir istiqamət kimi götürülür və təbii ki, bu təlim daxilində bölmələr (dinin fəlsəfəsi, dinin sosiologiyası, dinin psixologiyası, dinin fenomologiyası, dinin tarixi) ayırarkən ona bu cəhətdən yanaşılır.

İlahiyyat və ateizm təlimlərindən fərqli olaraq dinşünaslığın tarixi qədim deyildir. Özünün ilkin formalarında o, XVIII-XIX əsrdə ateizmin tərkib hissəsi kimi ortaya çıxmışdır. Elmi ateizm təlimində dinşünaslıq ateizmin dörd tərkib hissəsindən (dinşünaslıq, ateizm təliminin tarixi, dini dünyagörüşün tənqidi, dinin aradan qaldırılması problemləri) biri hesab olunurdu. Bu təlimdə dinşünaslıq “nəzəri dinşünaslıq” və “tarixi dinşünaslıq” adı altın­da iki bölməyə ayrılırdı. Nəzəri dinşünaslıq dinin öyrənilməsinin fəlsəfi, sosioloji və psixoloji problemlərini, tarixi dinşünaslıq isə dinin müxtəlif formalarının yaranması və təka­mülü xüsu­siyyətlərini tədqiq edirdi. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, elmi ate­izmin tərkib hissəsi kimi, klassik və ya ənənəvi dinşünaslığın əsas məqsədi Din və onun formalarını tənqid etmək, onların aradan götürülməsi yollarını araşdırmaq idi.

Elmi ateizmdən fərqli olaraq, ənənəvi dinşünaslığın qərb ölkələrində XVIII-XIX əsrlərdə yaranmış formalarında, yaxşı halda onun dinə və ateizmə münasibətdə mütləq neytrallıq (yəni dini təlimləri ədalət naminə proporsional şəkildə tərifləmək və tənqid etmək) mövqeyində durmasına, əksər hallarda isə dinin formalarını bəzən açıq, bəzən də örtülü şəkildə xristian təəs­sübkeşliyi möv­qeyindən öyrənilməsinə və tənqidinə üstünlük verilirdi.

Dinşünaslığın məqsədi dinlərin teoloji əsaslarının, yayılmasının, tarixi və digər cəhətlərinin öyrənilməsi ilə məhdudlaşırdı. Müasir dövrdə də bu təlim dini dözümlülüyün formalaşmasına yardım etmək, insanlara başqa dini etiqadlara ehtiram göstərməyi öyrətmək və bununla da, cəmiyyətdə Bir Ümumi Din və ya Dinlərin Əzəli Birliyi konsepsiyasını formalaşdırmaq ideyasını qəbul etmir və bu ideyanı mütləq neytrallıq prinsipinə zidd hesab edir.

Bu gün dinşünaslığın predmeti, məqsəd və vəzifələri haqqında baxışlar özünün formalaşma mərhələsindədir. Elmi ateizm çərçivəsində mövcud olmuş dinşünaslıq öz “tarixi missiyasını” başa vurduqdan sonra, onun yerinə gəlmiş dinşünaslıq haqqında baxışları iki qrupa bölmək mümkündür:

1. Qərbdə yayılmış “ənənəvi dinşünaslıq” məktəblərinin prinsipinə uyğun olaraq müasir dinşünaslığı mütləq neytrallıq mövqeyində görən baxışlar;

2. Dinşünasılığın məqsəd və vəzifələrinı açıq və örtülü şəkildə ilahiyyata (hər hansı bir dinə üstünlük verən təlim) bağlayan və ya ona xidmətdə görən baxışlar. Məsələn, məşhur tədqiqatçı dinşünas alim və ilahiyyatçı Aleksandr Men dinlərin tarixini Xristianlığa gedən yolda mərhələlər adlandırmışdır;

Dinşünaslığa bu iki baxış cəmiyyətdə Bir Ümumi Din konsepsiyasının yaradılmasına, şübhəsiz ki, xidmət edə bilməz. İndi də müasir Dinşünaslığın məqsədlərini müəyyənləşdirməyə çalışaq. Bunlar bizim nəzərimizcə aşağıdakılardan ibarətdir:

1. Dinşünaslığın məqsədi –insanlara, dövlət və cəmiyyətə din və onun müxtəlif formaları (dinlər, dini məzhəblər, cərəyanlar və başqa inanclar), onların teoloji əsasları, tarixi və formalaşma mərhələləri, yayılması, təşkilatı və s. haqqında “bərabər ölçülərdə” vahid anlayışlardan istifadə etməklə obyektiv məlumat verməkdir;

2. Dinşünaslığın məqsədi – elmi və teoloji araşdırmalar vasitəsi ilə dinlər və dini məzhəbləri biri-birindən ayıran cəhətləri deyil, onları birləşdirən, onlarda ümumi ruhani həqiqətləri, cəhətləri ortaya çıxarmaqdır;

3. Dinşünaslığın məqsədi - insanların düşüncə və baxışlarında dini dözümlülüyün formalaşmasına yardım etmək, onlara başqa dini etiqadlara ehtiram göstərməyi öyrətmək və beləliklə də, cəmiyyətdə və insanların düşüncəsində Bir Ümumi Din konsepsiyasını formalaşdırmaqdır;

4. Dinşünaslığın məqsədi - Bir Ümumi Din konsepsiyasından çıxış edərək, dinlər, dini məzhəblər arasında dostluq, əməkdaşlıq və birliyin, həmçinin dövlətlə dini icmalar arasında harmonik müna­sibətlərin yaradılması yollarını müəyyənləşdirmək və cəmiyyətdə tətbiqinə nail olmaqdır.

Öz məqsədlərinə çatmaqdan ötrü Dinşünaslıq da ilahiyyat və elmi ateizm kimi Müqəddəs Yazılara, söhbətlərə (rəvayətlər, hə­dislər, qissələr və s.), təbiət və cəmiyyət hadisələrinin rasional və ya mistik izahına, həmçinin təbiətşünaslıq, sosioloji, psixoloji və digər araşdırmalara müraciət etməlidir. Lakin onlardan istifadə etməklə Dinşünaslıq din və məzhəbləri biri-birindən ayıran, qarşı-qarşıya qoyan cəhətləri deyil, onları birləşdiriən cəhətləri üzə çıxarmalı, möhkəm dəlillər əsasında Dinlərin Əzəli Birliyi – Bir Ümumi Din konsepsiyasını sübut etməyə və cəmiyyətə çatdırmağa çalışmalıdır.

Müasir cəmiyyətdə Din və onun ayrı-ayrı formalarının öy­rənilməsinin, onlar haqqında obyektiv informasiyanın əldə edil­məsinin istər ayrı-ayrı fərdlər, istərsə də bütövlükdə cəmiyyət və dövlət üçün böyük əhəmiyyəti vardır. Respublikamızda müxtəlif dinlərə və dini məzhəblərə mənsub dini icmalar fəaliyyət göstərir və müxtəlif dini əqidələrə mənsub insanlar yaşayırlar. Bəzən Azərbaycan cəmiyyətində dini məzhəblərə və onların daşıyıcılarına münasibət birmənalı olmur. Elə dini məzhəblər də vardır ki, onların ardıcıllarının yaşadıqları cəmiyyətə münasibəti müsbət deyil­dir. Dinlərin Əzəli Birliyi konsepsiyası ilə silahlanmış Din­şü­naslığın həmin insanların etiqad etdiyi dinlər haqqında ver­diyi obyektiv informasiya, əvvəla, onlara qarşı cəmiyyətdə tolerant münasibətin yaranmasına köməklik göstərə bilər. Digər tə­rəfdən özünütəcridə can atan, müstəsnalığa iddia edən, fanatizm mövqeyindən çıxış edən və ya müasir cəmiyyətin qaydalarına qarşı çıxan inanc sahiblərinin mövqeyinin yumşal­dıl­masında müasir Dinşünaslığın maarifləndirici rolu böyük ola bilər.

Dinşünaslığın müasir cəmiyyət üçün əhəmiyyət kəsb edən bəzi prinsipləri bizim nəzərimizcə aşağıdakılardan ibarət olmalıdır:

• 
  dinşünaslıq dinin dövlətdən ayrı olması və dinin siyasətə qoşulmaması prinsipini qəbul edir;
  
• 
  dinşünaslıq bütün dini etiqadların qanun qarşısında bəra­bərliyini, hər kəsin vicdan azadlığını, hər kəsin dinə mü­na­sibətini müstəqil müəyyənləşdirmək, hər hansı dinə təkbaşına və ya başqaları ilə birlikdə etiqad etmək, yaxud heç bir dinə etiqad etməmək, dinə münasibət ilə bağlı əlaqəsini ifadə etmək və yaymaq hüququnu tanıyır;
  
• 
  dinşünaslıq dini müstəsnalığı, dini dözümsüzlüyü, fana­tizmi təbliğ edən, insanlar arasında dini mənsubiyyətinə görə ayrı- seçkilik salan dini təlimləri ictimai şüurun primitiv forması kimi qiymətləndirir və bu təlimlərin qlo­bal proseslərin təsiri altında tarixin səhifəsindən silinə­cəyinə inanır;
  
• 
  dinşünaslıq din pərdəsi altında insanları qeyri-insani dav­ranışlara, düşüncə və həyat tərzinə təhrik edən, terrorizmi təbliğ edən, mövcud siyasi rejimləri zorakı vasitələrlə devirməyə və totalitar teokratik hakimiyyət qurmağa can atan dini qruplaşmaları, hərəkatları, cərəyanları və inanc­ları Dinə aidiyyatı olmayan siyasi, ictimai, psixi hal kimi qiymətləndirərək onları öyrənmir;
  
• 
  dinşünaslığın əsas prinsipi - fəal neytrallıq prinsipidir. Bu prinsipin mahiyyəti, mütləq neytrallıq prinsipindən fərqli olaraq, bu və ya digər din və ya dini məzhəbin xey­rinə və ya əleyhinə sübutlar və inandırma sistemindən imtina etməkdən ibarətdir. Dinşünaslıq “Allahın Dini sevgi və birlik üçündür, Onu düşmənçilik və ya nifaq vasitəsinə çevirməyin” prinsipindən çıxış etdiyi üçün din və onun formalarına qarşı açıq və örtülü formada da olsa tənqidə yol vermir. Dinşünaslıq üçün dünyada mövcud dinlərin “səmavi” və ya “qeyri-səmavi”, “ənənəvi” və ya “qeyri-ənənəvi”, “həqiqi” və ya “uydurma” olması an­layışı mövcud deyildir. O, bütün dinlərə, dini məzhəblərə eyni prizmadan baxır və onları ayıran deyil, birləşdirən məqamları tapmağa çalışır.
  
• 
  dinşünaslıq Allahın Birliyi (Vahidliyi), bəşəriyyətin birliyi və Dinlərin əzəli Birliyi prinsipindən çıxış edir. O, cəmiyyətdə dini dözümlülüyün yaradılmasına kömək edir, Dinlər və dini məzhəblərin dialoquna çalışır, onlar arasında əməkdaşlıq, dostluq və nəhayət Bir Ümumi Din anlayışının yaradılmasında bilavasitə iştirak edir. Dinşü­naslıq üçün dünyada Bir Ümumi Din mövcuddur, mö­vcud dinlər isə onun müxtəlif təzahürləridir. Bu təlimə görə ən yuksək ruhani səviyyədə bütün dünya dinləri arasında tam harmoniya mövcuddur. Fərq özünü yalnız sosial səviyyədə, dini mərasim və ayinlərdə, qanun və sərəncamlarda göstərir. O, dinlərin İlahi əsaslarını öyrən­mək və müqayisəli təhlil etməklə onların Əzəli Birliyini sübut edir və bununla da müxtəlif dini əqidəli insanlar arasında birliyin yaranmasına nail olur.
  

Həzrət Əbdül-Bəha buyurur:

“Allah –Vahiddir. Allahın nuru da Vahiddir və bəşəriyyət bütövlükdə Vahid Allahın təəbələrindən ibarətdir. Lakin biz insanlar Allahın istək və xoş məramına zidd hərəkət etmişik. Biz düşmənçilik və ayrılığın səbəbi olmuşuq. Biz bir-birimizdən uzaqlaşmışıq və bir-birimizə qarşı qarşıdurma və mübarizəyə qalxmışıq. Ən dəhşətlisi odur ki, uydurduğumuz fərqləri və ziddiyyətləri Dinin adına çıxarırıq, düşünürük ki, əsas dini borcumuz ayrılmaq, bir-birimizdən qaçmaq və bir-birimizə səhv yolda olan və kafir kimi baxmaqdır. Əslində bütün İlahi Dinlərin əsası birdir. Fərqlər isə ehkamlara kor-koranə təqliddən və ayin və mərasim formalarına bağlılıqdan törəyir”.

Dinlərin Əzəli Birliyi və Bir Ümumi Din konsepsiyası ilə silahlanmış Dinşünaslığın təhsil sisteminə daxil edilməsi müxtəlif dini və qeyri-dini dünyagörüşlərin nümayəndələri ara­sında insani münasibətlərin harmonizasiyasına, qarşılıqlı anlaş­manın ruhani mühitini yaratmağa, cəmiyyətdə vətəndaş razılaş­masının və sosial sabitliyi formalaşdırmağa yardım edəcəkdir.

II FƏSİL. AZƏRBAYCANDA DİNLƏR VƏ DİNİ

MƏZHƏBLƏRİN BİR ÜMUMİ DİN

PRİZMASINDAN TƏSNİFATI
“ Allahın bizim mədəni əsrimizə olan hədiyyəsi –

bəşəriyyətin birliyi və dinlərin əzəli

birliyi haqqında bilikdir”

Həzrət Əbdül-Bəha
Nə vaxtsa dindən tamamilə məhrum olmuş xalq tarixə hələ ki, məlum deyildir. Bütün za­manlarda dini hiss insanın daxili aləminə hakim olmuşdur. İnsan ruhu, onu daşıyanın irqindən, di­lin­dən, mədəni səviyyəsindən, pe­şə­sindən asılı olmayaraq, hə­mi­şə gözəlliyə, xeyirxahlığa və pərəstişə layiq Yüksək olana can atmışdır. İnsan bədəni maddi dünyaya bağlı olduğu kimi, onun ruhu da Gözəgörünməz Reallığa bağlıdır. Çünki bütün Dinlərin Müqəddəs Yazılarında bildirildiyi kimi, Bəşəriyyət – öz Yaradanını tanımaq, Ona ibadət etmək və Onun Ali məq­sədinə xidmət etmək üçün yaradılmışdır. Özünün ən yüksək ifadə formasında, bu məqsədə cavab vermək üçün insanda olan daxili impuls sitayiş formasını alır, belə bir vəziyyət ki, insan özünü büsbütün bir qüvvəyə təslim edir, elə bir qüvvə ki, belə bir sitayişi haqq edir.

Allah da hər zaman insanların istəyini cavabsız qoy­mamış, Öz zühurları - peyğəmbərləri vasitəsi ilə insan ruhuna rahatlıq gətirən, onun ruhani və fiziki tələblərinə cavab verən ilahi təlimləri - Dinləri insanlara çatdırmışdır. Dinlərin hamısı müxtəlif yerlərdə və vaxtlarda xalqların ehtiyacına uyğun olaraq Allahın Vəhyi vasitəsilə çatdırılmışdır. Heç bir dövr İlahi rəhbərliksiz qalmamışdır və Bəşəriyyət durduqca göndəriləcək peyğəmbərlərin ardıcıl sırası vasitəsilə bu rəhbərlik də davam edəcəkdir. Allah Bəşəriyyəti bu formada xəlq etmiş və insan sivilizasiyasını Öz böyük Planı əsasında sonu görünməyən gələcəyə doğru aparmaqdadır. Təkamülün, inkişafın bu formasında Din başlıca hərəkətverici qüvvə kimi çıxış etdiyindən, insan cəmiyyətini onsuz təsəvvür etmək mümkün deyildir. Həzrət Bəhaullah buyurur:

“Bütün insanlar tərəqqi edən sivilizasiyanı irəli aparmaq üçün yaradılmışlar. Allahın insanlara Peyğəmbər göndərməkdə məqsədi ikidir. Birincisi, insan övladını cəhalət qaranlığından azad etmək və onları irfan işığına doğru yönəltməkdir, ikincisi, Bəşəriyyətin sülh və əminamanlığına zəmanət vermək və onları yaradıcılığı üçün vasitələrlə təmin etməkdir”.

Deyilənlərdən aydın olur ki, Allahın yerdə yalnız Bir Dini mövcuddur. Mövcud dinlər isə onun tarixi mərhələləri və yaxud onun məkan və zamandan asılı olaraq təzahür formalarıdır. Bir Ümumi Din – Dinlərin əzəli birliyi mövqeyindən mövcud dinlərə yanaşılma və yaxud onların bir mənbədən olması konsepsiyası onlar arasında “qohumluq”, “oxşarlıq”, “yaxınlıq” və “ardıcıllıq” əlaqələrinin aşkarlanmasını, onları ayıran deyil, məhz birləşdirən məqamları üzə çıxarmağı tələb edir. Dinlə bağlı aparılmış tədqiqatlarda bu məsələ ilə bağlı müxtəlif baxışlar mövcud olmuşdur. Ona görə də Dinşünaslıqda ən əhəmiyyətli məsələlərdən biri Azərbaycanda mövcud din və dini məzhəblərin Bir Ümumi Din –Dinlərin Əzəli Birliyi konsepsiyası mövqeyindən təsnifləşdirilməsi məsələsidir. Hazırda dinlərin təsnifləşdirilməsi ilə bağlı bir neçə yanaşma mövcuddur. Bu yanaşmaları araşdırmağa çalışaq.

Dinlər və dini məzhəblərin xronoloji təsnifatı. Ənənəvi olaraq bu təsnifat əsasında dünya dinləri zaman baxımından yaranma ardıcıllığına görə və ya xronologiya üzrə qruplaşdırılırlar. Hazırda dünyada mövcud on üç əsas “canlı” dindən yalnız İslam (VII əsr), Sihhizm (XVI əsr) və Bəhai Dininin (XIX əsr) tarixi yüz illiklərlə, qalan dinlər – Hinduizm, Krişna Şüuru, Buddizm, Caynizm, Daosizm, Konfusiçilık, Sintoizm, Zərdüştilik, Yəhudilik və Xristianlığın tarixi isə min illiklərlə ölçülür. Azərbaycanda on üç “canlı” dindən yalnız beşi (Krişna Şüiri, Yəhudilik, Xristianlıq, İslam, Bəhai dini) mövcuddur. Dünyanın 200 – dən çox ölkəsində, o cümlədən Azərbaycanda ardıcılları olan Krişna şüuru Cəmiyyəti (bu kitabda monoteist xarakterinə və ona məxsus teoloji əsaslarına görə müstəqil din kimi verilmişdir) təşkilatı baxımdan 1966-cı ildə təşəkkül tapsa da, Qədim Veda dini təliminə və miladdan 5000 il əvvəl zühur etmiş Həzrət Krişnanın nazil etdiyi kitablara istinad etdiyi üçün qədim din hesab edilə bilər. Beləliklə, yalnız Bəhai dini bu dinlərlə müqayisədə çox cavandır (166 il). Onun formalaşmasında sonuncu tarixi mərhələ yalnız 1963-cü ildə Bəhai dininin ruhani və inzibati mərkəzi olan Uca Ədalət Evinin qurulması ilə sona çatıbdır.

Dinlərin xronoloji təsnifatı sistemindən dinlərin tarixi ilə bağlı ədəbiyyatlarda daha çox istifadə olunur. Bu kitabın III fəslində Respublikamızda mövcud dinlər, dini məzhəblər haqqında məlumat verilərkən bu təsnifat sistemindən istifadə olunmuşdur. Yəni Azərbaycanda “qədimliyinə” görə Krişna Şüuru Cəmiyyəti, “cavanlığına” görə isə Bəhai dini bu sıranın əvvəlini və sonunu təşkil etmişdir. Əlbəttə, söhbət burada bu dinlərin Azərbaycana gəlmə tarixindən getmir. Çünki, belə olan halda ən qədim din “Azərbaycan meyarları” ilə “ən cavan” dinlərdən birinə çevrilərdi. Məhz Krişna Şüuru hərəkatı o dinlərdəndir ki, XX əsrin 80-ci illərinin sonuna kimi Azərbaycanda onun ardıcılları olmamışdır. İkincisi, bu cür yanaşma bizi Azərbaycanda dinlər və dini məzhəblərin, mahiyyətinə görə ədalətsiz qruplaşması olan, “ənənəvi və qeyri-ənənəvi dinlər” bölgüsünə gətirib çıxarardı. Halbuki yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Bir Ümumi Din konsepsiyasına istinad edən Dinşünaslıq dinlər və dini məzhəblərin bu cür bölgüsünü qəbul etmir və bu cür bölgüdə ayrı-seçkilik və müstəsnalıq təzahürlərini görür.

Hazırda Azərbaycanda dinlərin “ənənəvi”-“qeyri-ənənəvi” qruplaşdırılması ədəbiyyatlarda və mətbuat səhifələrində daha çox işlədildiyindən onun üzərində bir qədər ətraflı dayanaq.

Bu anlayışı ortaya atan və onu dəstəkləyən kəslərin nə­zərincə, “ənənəvi din” anlayışı, həmin dinin Azərbaycan ərazisində tarixi dövrdən, yəni əvvəldən mövcud olduğunu, “qeyri-ənənəvi din”in Azərbaycan ərazisində tarixi dövrdən mövcud olmadığını, sonralar, çox güman ki, “missioner” təşkilatlar vasitəsilə gətiril­diyini göstərir.

Sual olunur: rəsmən Azərbaycanda hansı dinlər və dini məzhəblər “ənənəvi”, hansılar isə “qeyri-ənənəvi” hesab olunur? Bu sualın cavabı aşağıdakı kimidir: İslam (onun Azərbaycanda əvvəldən olmuş sünni və şiə məzhəbləri), Rus provaslav və bütün yəhudi məzhəbləri, Roma katolik kilsəsi (son illər bu məzhəb ənənəvi dinlər sırasına daxil edilmişdir) “ənənəvi”, qalan dinlər isə “qeyri-ənənəvi”dir. Bu sırada nədənsə Alban-Udi kilsəsi ənənəvi dini məzhəb kimi unudulubdur. Çünki heç bir yazılı mənbədə onun adı ənənəvi dinlər sırasında yoxdur.

Azərbaycanda din və dini məzhəblərin “ənənəvi və qeyri-ənənəvi” bölgüsü ilə yanaşı, onların ikinci bölgü sistemi də mövcuddur. Bu sistemlə dinlər və dini məzhəblər iki qrupa bö­lünürlər: “səmavi” və “qeyri-səmavi”. Bu bölgü hətta orta məktəb şagirdləri üçün əlavə oxu vəsaiti kimi nəzərdə tutulmuş “Din əxlaqa aparan yol” (Bakı, 2004) kitabında da verilmişdir. Burada da İslam, Rus pravoslav, Roma katolik və yəhudi məzhəbləri səmavi, Allahdan nazil olmuş, həqiqi din, qalan dinlər və dini məzhəblər isə qeyri-səmavi, Allahdan nazil olmamış, bəşər övladının uydurması kimi təqdim olunur. Heç bir obyektiv dəlillərə istinad olunmadan bu cür bölgü dini ayrı-seçkiliyin kobud təzahürü olub, Azərbaycan Konstitutsiyasına və Dini Etiqad haqqında qanuna zidd olmaqla yanaşı, Respublikamızda dinlərin, dini məzhəblərin dostluq, əməkdaşlıq və birliyinə xidmət edə bilməz. Çünki bu bölgü ilə dinlərin Bərabərliyi və Əzəli Birliyi prinsipi pozulmuşdur. Digər tərəfdən, bu bölgü ümumiyyətlə, öz əsaslarına və arqumentlərinə görə səhvdir. Bu cür bölgü yeni kəşf olunmuş materik və adalarda missioner-müstəmləkəçilərin apardığı bölgüyə - “həqiqi” və “uydurma” dinlər təsnifatına daha çox oxşardır.

Əgər nəzəri baxımdan xronologiyanı əsas götürməklə din­lərin “ənənəvi” və “qeyri-ənənəvi” qruplara bölünməsini qəbul etsək Azərbaycanda hansı dinlər “ənənəvi”, hansılar “qeyri-ənənəvi” hesab edilə bilər? Əgər bu bölgü tarixlə bağlıdırsa, onda xronologiyanın tarixi hansı vaxtdan götürülməlidir? Bu sualın cavabını tapmağa çalışaq. Bundan ötrü Azərbaycanın son iki yüzillik tarixinin üç əlamətdar hadisəsini xronoloji bölgünün başlanğıc nöqtəsi, tarixi meyarı kimi götürək və onları tarixi hadisələrin adı ilə işarələyək. Bunlar aşağıdakılardır:

1. Türkmənçay müqaviləsi. Əgər xronologiya Türkmənçay müqaviləsindən (1828-ci ildən), yəni Azərbaycanın Rusiyanın tərkibinə daxil edildiyi vaxtdan götürülürsə, həmin dövrə qədər Azərbaycan ərazisində İslam (ənənəvi sünnilik və şiəlik), Alban kilsəsi (1836-cı ildə xüsusi fərmanla ləğv edilib), yəhudilik (söhbət burada ortodoks yəhudilikdən – dağ yəhudilərindən gedir, çünki islah edilmiş yəhudilik və digər məzhəblər hələ Azərbaycana gəlməmişdi), Zərdüştilik (o dövrdə bu dinin ardıcılları çox kiçik qruplar şəklində hələ mövcud idi) var idi. Qalan dinlər, o cümlədən Rus provaslav, Roma katolik kilsəsi, lüteranlıq və baptist məzhəblər Azərbaycan ərazisində öz fəaliyyətini hələ qurmamışdı. Əlincilər, adventistlər, yahovaçılar, Krişna şuru və Bəhai dinindən söhbət belə gedə bilməzdi, çünki bu dinlər və məzhəblər hələ “dünyaya gəlməmişdilər”. Nəzərə alsaq ki, hazırda Zərdüştilik artıq Azərbaycanı tərk edib, rəsmən yalnız üç din - İslam (ənənəvi sünnilik və şiəlik), Alban-Udi kilsəsi və ortodoks yəhudilik “ənənəvi”, qalan dinlər isə “qeyri-ənənəvi” hesab edilməlidir;

2. Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin qurulması. Əgər bu tarix 1920-ci ilin aprelindən, yəni Azərbaycanın ikinci dəfə Rusiyanın tərkibinə daxil edilməsindən götürülürsə, həmin dövrə qədər də Azərbaycanda hazırda mövcud olan dinlərin böyük əksəriyyəti, o cümlədən rus provaslav, Roma –katolik, protestant təmayüllü bütün cərəyanlar (“Yahova Şahidləri”cəmiyyətindən başqa), Bəhai dini icması fəaliyyət göstərirdi. Yalnız vəhhabilik, Krişna şüuru Cəmiyyəti (bu din 1963-cü ildə yaranıbdır) və “Yahova şahidləri” Azərbaycanda hələ məlum deyildi. Demək, bu sonuncular “qeyri-ənənəvi”, qalanları isə “ənənəvi” hesab olunmalıdırlar;

3. Azərbaycanın müstəqillik əldə etməsi. Əgər bu tarix 1991-ci ildən, yəni Azərbaycanın müstəqilliyə qədəm qoyduğu ildən götürülürsə, həmin ilə kimi respublikamızda nurçuluqdan başqa qalan bütün dinlər, dini məzhəb və cərəyanlar artıq mövcud idi. Demək, yalnız bir dini məzhəb – nurçuluq “qeyri-ənənvi”, qalan dinlər, dini məzhəblər və cərəyanlar “ənənəvi” hesab edilməlidir.

Yuxarıdakı təhlildən göründüyü kimi, Azərbaycanda din və dini məzhəblərin “ənənəvi” və “qeyri-ənənəvi” bölgüsü heç bir obyektiv dəlillərə əsaslanmır. Bu cür bölgünün törətdiyi fəsad odur ki, Azərbaycanda bütün dinlər və dini məzhəblər dövlət və cəmiyyətin onlara olan münasibətinə görə üç qrupa bölünürlər:

1) mövcudluğunu və fəaliyyətini dövlətin və cəmiyyətin alqışladığı dinlər və dini məzhəblər (ənənəvi şiəlik və sünnülik, yəhudi məzhəbləri, rus pravoslav kilsəsi);

2) mövcudluğuna və fəaliyyətinə yol verilə bilən (dözülən) dinlər və dini məzhəblər (katoliklik, lüteranlıq, əllincilik, bəhailik, krişna şüuru, yeddinci günün adventistləri, baptizm, alban-udi),

3) mövcudluğuna və fəaliyyətinə dözülməz yanaşılan dinlər və dini məzhəblər (vəhhabilik, yahova şahidləri, nurçuluq, munçuluq və s.).

Lakin müşahidələr göstərir ki, bu bölgü də sabit deyildir. Bir sıra səbəblərdən yerdəyişmələrin baş verməsi mümkündür. Məsələn, Roma papasının Azərbaycana səfərindən və Vatikanla Azərbaycan arasında diplomatik əlaqələr yarandıqdan sonra katoliklik ikinci qrupdan çıraxılıb birinci qrupa daxil edilmişdir. Yeddinci günün adventistləri, baptistlər, nurçular, yahova şahidləri ölkədə siyasi, ictimai, psixoloji durumdan asılı olaraq vaxtaşırı ikinci və üçüncü bəndlər arasında daim yerdəyişmələr edirlər.

Dinlər və dini məzhəblərin coğrafi yayılmasına görə təsnifatı. Bu təsnifata görə mövcud dinlər coğrafi yayılmasına və əhatə etdiyi xalqların, millətlərin və etnik qrupların sayına görə iki qrupa bölünür:

• 
  milli dinlər;
  
• 
  dünya dinləri.
  

Milli dinlərə Yəhudilik, Hinduizm, Sihhizm, Caynizm, Daosizm, Konfusiçilık, Zərdüştilik, Sintoizm aid edilir. Bu dinlərin səciyyəvi cəhəti odur ki, onlar, bir qayda olaraq, müəyyən etnik qrupdan xaricə çıxmır. Onlardan bəzilərinin (məsələn, Hinduizm, Daosizm, Konfusiçilık) yüz milyonlarla tərəfdarı olmasına bax­mayaraq, bir və ya bir neçə xalq və etnik qrupu əhatə etdiyinə görə milli dinlər siyahısına salınmışdır. Azərbaycanda milli din­lərdən yəhudiliyin müxtəlif məzhəbləri yayılmışdır. Azərbaycanda yaran­mış xristian məzhəbi Alban – Udi kilsəsi də bir etnik qrupu əhatə etdiyinə görə milli dinlər kateqoriyasına aiddir.

Dünya dinləri həm sayına, həm də əhatə dairəsinə görə milli dinlərdən fərqlənir. Bu dinlər yüzlərlə xalq, millət və etnik qrupu əhatə edir. Dinşünaslığa dair müasir ədəbiyyatlarda yalnız üç din – Xristianlıq, İslam və Buddizm dünya dini hesab olunur.

Adətən, dinlər milli din kimi yaransalar da zaman-zaman ye­ni xalqları və etnik qrupları əhatə edərək dünya dinlərinə çevrilirlər. Hətta yüz milyonlarla insanı əhatə edən Xristianlıq, İslam, Buddizm kimi nəhəng dinlər əvvəlcə “yəhudilərin”, “ərəblərin”, “hindlilərin” (Buddizm Hindistanda nazil olmuşdur) milli dini kimi ortaya çıxmış və sonradan yüzlərlə millət, xalq və etnik qrupu əhatə edən dünya dinlərinə çevrilmişlər. Vaxtilə dünya dini statusu qazanmış Zərdüştilik (VI-VII əsrlərə kimi Yaxın və Mərkəzi Asiyada ən nəhəng dinlərdən biri) İslamın Yaxın Şərqdə və Mər­kəzi Asiyada yayılması nəticəsində öz mövqeyini əldən verərək az saylı milli dinlərdən birinə çevrilmişdir.

Oxucuya təqdim edilən bu kitabda Azərbaycanda fəaliyyət göstərən daha iki dini təlim – Krişna Şüuru Cəmiyyəti və Bəhai dini dünya dinləri kimi təqdim edilmiş və əsaslandırılmışdır.

Hinduizm Krişnaizmin yarandığı əsas dini-mədəni mühit, Hindistan isə bu dini təlimin vətəni olmasına və nəhayət, hər iki dini təlimin çoxlu oxşar cəhətlərinə baxmayaraq, bir-birindən tamamilə fərqlidirlər. Hinduizn milli din olub yalnız hindli mənşəli insanlara yönəlibdir. Bu dində çoxallahlılıq qəbul olunmuşdur. Hinduizmdən fərqli olaraq, Krişna Şüuru hərəkatı (cəmiyyəti), tanrıçaların və digər fövqəltəbii varlıqların mövcudluğunu qəbul etsə də yalnız Tək Allahın – Krişnanın Xaliqliyini təsdiq edir və öz sıralarına bütün millətlərdən olan insanları dəvət edir. Ona görə də bu cəmiyyətin yerli icmaları 200 – dən çox ölkədə olmaqla yüzlərlə xalq və etnik qrupu əhatə edir.

Eynilə, Bəhai dini də bütün dinlər kimi Şərqdə, İranda yaransa da, o ayrıca götürülmüş xalq və ya etnik qrupa yönəlməyib və yaxud hansısa bir mədəniyyətlə məhdudlaşmır. Heç kim Xristianlığı yəhudi mühitində yarandığına görə “yəhudi milli dini” və ya İslamı ərəblər arasında formalaşdığına görə “ərəblərin dini” adlandırmır. İlk ardıcılları iranlılar olduğuna görə Bəhai dinini də “iranlıların dini” hesab etmək düzgün deyildir. Bunu bu dinin banisi Həzrət Bəhaullahın yazısından da görmək mümkündür:

“Bizim qaldırdığımız bu nida və bu müraciət heç vaxt bir ölkə və ya bir xalqın faydalanması məqsədi daşımamışdır. Bütün bəşər ona nazil olanlardan və lütf edilənlərdən möhkəm yapışmalıdır”.

Hazırda Bəhai dininin 6 milyon ardıcılı arasında iranlılar çox az hissə təşkil edir. Bəhai dini icmaları dünyanın 187 müstəqil dövlətində və 45 asılı ərazisində 2100-dən çox millət, xalq və etnik qrupu əhatə edir (cədvəl 1).

Bəhailərin Ali inzibati və Ruhani orqanı - Uca Ədalət Evi 1963-cü ildə qurulduqdan sonra Bəhai dini Asiya, Afrika, Cənubi Amerika və Okeaniya adaları ölkələrində sürətlə yayılmaqdadır.“Britanika” ensklopediyasının məlumatına görə, Bəhai dini 60-80-ci illərdə dünyada ən sürətlə yayılan din olmuşdur. Bu dinin ardıcıllarının sayı qısa vaxt ərzində 400 min nəfərdən (1963) 6 milyona (2003) çatmışdır.
Cədvəl 1

Ardıcıllarının sayına, artım sürətinə və yayıldıqları ölkələrin sayına görə dinlərin sırası

Dinlərin adı	Ardıcıllarının sayı	Illik artım, %-lə	Ölkələrin sayı
Xristianlıq İslam Hinduizm Buddizm Konfusiçılık Sintoizm Daosizm Sihhizm Yəhudilik Bəhai Caynizm Krişna Şüuru Zərdüştilik	1,5 mlrd. 1,3 mlrd. 870 mln. 600 mln. 300 mln. 100 mln. 30 mln. 20 mln. 14 mln. 6 mln. 3 mln. 0,5 mln. 0,3 mln.	1,36 2,13 1,69 1,09 - - - 1,87 0,91 2,28 0,87 - 2,65	238 204 114 126 - - - 34 134 218 10 200 22

Dinlər və dini məzhəblərin teoloji əsaslarının ox­şarlığına görə təsnifatı. Bir Ümumi Din konsepsiyasına əsas­lanan dinşünaslıq öz tədqiqatında o mövqedən çıxış edir ki, hansısa dini təlimin müstəqil olması onun boş yerdə yaranması demək deyildir. Bir dinin özündən əvvəlki dinin teoloji əsasları üzərində yaranması və yaxud özündən sonra gələn dinlər üçün teoloji əsas olması bütün dinlər üçün ümumi qanunauy­ğun­luqdur.

Buddizmin ənənəvi Hinduizmin (Brahmanizmin) teoloji əsasları üzərində yaranması və bu təlimin artıq müstəqil din şəkilində Tibet, Çin, Yaponiya, Cənubi-Şərqi Asiyaya yayıla­raq, bu ölkələrin xalqları üçün çox güclü mədəni amilə çevril­məsi buna əyani misal ola bilər. Eynilə Hinduizm özündən əvvəl nazil olmuş Brahmanizmin, o isə daha qədim din olan Veda inancının teoloji əsasları üzərində formalaşmışdır. Cavan dinlər hesab edilən Caynizm və Sihhizim isə Hinduizmin artıq formalaşmış teoloji əsasları üzərində yaranmışdır. Yalnız Kriş­na şüuru cəmiyyəti son on illiklərin (XX əsr) hadisəsi olmasına baxmayaraq, Buddizm, Hinduizm və Brahmanizmi inkar edərək yenidən Veda təliminin teoloji əsaslarına qayıtmışdır.

İlkin xristianlıq dövründə də (I-II əsrlər) İsa Məsihin şagirdləri və ardıcılları Onun dini təlimini Yəhudilik çərçi­vəsində təbliğ edirdilər və təqribən iki əsr ərzində müasirləri Xristianlığa yəhudilikdən ayrılmış qol kimi baxmışdır. Xris­tianlıq yalnız Müqəddəs Yazıları (İncil), təşkilatı strukturu, ayin və mərasimlər sistemi formalaşdıqdan və nəhayət, qeyri-semit mənşəyli xalqlar və etnik qruplar bu təlimi qəbul etdikdən sonra müstəqil din kimi tanınmışdır.

Hər bir dinin Allah və fövqəltəbii varlıqlar, İlahi Vəhy, dünyanın yaradılışı və sonu, insanın yaradılışı, insanın ruhu və axirət həyatı, Əhd (Allahla insan arasında razılaşma), Müqə­ddəs kitablar və peyğəmbərlər, Cənnət və Cəhənnəm, Qiyamət və axır-zaman və digər təsəvvür və anlayışlarlardan ibarət ru­hani biliklər sistemi və ya teoloji əsasları vardır. Teoloji əsas­larının oxşarlığına görə dünyada mövcud dinləri dörd qrupa böl­mək mümkündür:

• 
  İbrahimi (Yəhudilik, Xristianlıq, İslam) dinlər;
  
• 
  Brahmani (Hinduizm, Buddizm, Caynizm və Sihhizm, Krişna Şüuru) dinlər;
  
• 
  Şərqi Asiya (Daosizm, Konfusiçilik, Sintoizm) dinləri;
  
• 
  Zərdüştilik;
  
• 
  Bəhai dini;
  

Bu qruplaşmada iki qrupun – “Zərdüştilik” və “Bəhai dini” qruplarının hər biri yalnız bir dinlə (Zədüştilik və Bəhai di­ni) təmsil olunmuşlar. Respublikamızda bu beş qrupdan dör­dü, biri tarixi (Zərdüştilik), üçü müasirlik (İbrahimi – Yəhu­dilik, Xristianlıq və İslam; Brahmani – Krişna şüuru; Bəhai dini) baxımından mövcuddur. Azərbaycanda Zərdüştilik hazırda mövcud olmadığına görə bu kitabda ona xüsusi yer ayrılmamışdır.

İbrahimi dinlər məzhəb baxımından Respublikamızda daha geniş təmsil olunmuşdur. Bu haqda sonrakı bölmələrdə daha ətraflı məlumat veriləcəkdir. İbrahim Əhdində Allah İbrahim peyğəmbərə çoxlu sayda xalqların atası olacağını vəd edir. Tövrətdə oxuyuruq:

“Durduğun yerdən şimala və cənuba, şərqə və qərbə bax. Gördüyün bütün torpaqları əbədi olaraq sənə və sənin nəslinə verəcəyəm. Səndən xalqlar və şahlar törədəcəyəm. Özümlə sənin və səndən sonra sənin nəslin və onların nəsli arasında Əhd qoyuram...” ( Varlıq, 13:14-16, 15:1-69, 17:15-16).

Hazırda məlumdur ki, qeyd edilən Əhd təkcə yəhudilərə və xristianlara (yəni İbrahimin birinci arvadı Saradan olan oğlu İshaqın nəslindən) deyil, İbrahim Peyğəmbərin Həcər və Hetturadan olan övladlarının nəslinə də aiddir. Belə ki, Həzrət Məhəmməd (s) Həzrət İbrahimin Həcərdən olan oğlu İsmayılın nəslindən olduğu üçün müsəlmanlar özlərini İbrahim Əhdinin həmvarisi hesab edirlər. Eynilə Həzrət Bəhaullah da İbrahimin üçüncü arvadı Hetturanın övladının nəslindən olduğu üçün bəhailər də özlərini bu Əhdə bağlı görürlər. Beləliklə, İbrahim Əhdi Allahın beş nəhəng Elçisinin zühur etməsinə təkan ver­mişdir: Musa, İsa, Məhəmməd (s), Bab (Seyid Əli Məhəmməd Həzrət Məhəmmədin (s) nəslindəndir) və Bəhaullah. Qurani-Kərimdə deyilir:

“Allah Adəmi, Nuhu, İbrahim övladını və İmran ailəsini məxluqat üzərində seçilmiş etdi” ( Ali-İmran, 33).

İbrahimi dinlər bəzi fərqli cəhətlərinə baxmayaraq, çox oxşar teoloji əsasa malikdirlər. Bu Allahın maddi dünyanı (materiyanı) altı gündə yoxluqdan yaratması, Adəm və Həvva, Cənnət və Cəhənnəm, mələklərlə bağlı hekayətlər, Allahın in­sanları Tövhidə və əməlisalehliyə dəvət edən Peyğəmbərlər göndərməsi (hər üç dində İbrahim peyğəmbərin məqamı xüsusi vur­ğulandığına görə İbrahimi dinlər adlanırlar), axır-zaman Pey­ğəmbərinin (yəhudilikdə-Musa, xristianlıqda-İsa Məsih, İs­lamda-Məhəmməd) və Xilaskarın (yəhudilikdə-Maşiax, xris­ti­anlıqda-İsanın ikinci zühuru, İslamda-Mehdinin) gəlişi, Qiya­mət ilə bağlı fövqəlhadisələrin (Günəşin qaralması, Ayın par­çalanması, ulduzların yerə tökülməsi, ölülərin qəbirlərdən qalx­ması və s.) baş verməsi, insanların əməllərinə görə bir qisminin Cənnətə, digər qisminin isə Cəhənnəmə göndərilməsi ilə bağlı təsəvvürlərdir.

Bəhai dini öz teoloji köklərində İbrahim Əhdinə bağlı olsa da İbrahimi dinlərdə - Yəhudilik, Xristianlıq və İslamdakı anlayışlar (dünya və insanının yaradılması, fövqəltəbii varlıq­lar, Cənnət və Cəhənnəm, Qiyamət, axır-zaman və s.) burada tamam başqa məna kəsb edir.

Müsəlman ölkəsi İranda yaranmasına baxmayaraq, Xris­tianlıq İudaizmdən və ya İslam Xristianlıqdan fərqləndiyi kimi, Bəhai dini də İslam və digər İbrahimi dinlərdən fərqlənir. Hələ yüz il əvvəl ingilis tədqiqatçısı Edvard Braun Bəhai dininin müstəqil dini təlim olması fikrini söyləmişdir. Şübhəsiz, Bəhai dini İslamın teoloji bazisində formalaşmış dini təlimdir. Onun İslamın ruhani və mədəni mühitində yaranması, bir çox cəhətlərinə - tarix, terminologiya və qismən teologiya məsə­lələrində bu dinə yaxınlığını müşahidə etmiş ilk tədqiqatçılar (Mirzə Kazımbəy, A. Masse) onu yanlış olaraq İslam təriqətləri sırasına daxil etmişlər. Bununla belə, teoloji mahiyyətinə görə Bəhai dinini nə İslamın, nə də başqa İbrahimi dinlərin məzhəb və təriqətlərinə aid etmək müm­kün deyildir. Bu müddəanı, yəni Bəhai təliminin İslam təriqəti deyil, müstəqil din olmasını və müstəqil qrup yaratmasını şərtləndirən bəzi cəhətlər aşağıdakılardır:

I. Bu təlim, bəzi tədqiqatçıların (A.Masse, 1963) təkidinə bax­mayaraq, İslamı inkişaf etdirmək və ya onu müasir­ləş­dirməyi bir məqsəd kimi qarşısına qoymamışdır. Ona görə də Bəhai təlimini Martin Lüterin “Reformasiya hərəkatı” (XVI əsr) ilə eyniləşdirmək və yaxud onu İslam daxilində refor­masiya hərəkatı kimi təqdim etmək obyektivlikdən uzaqdır. Bəhai dinində ruhanilərin (molla, axund, keşiş və s.) olmaması, bu təlimin yalnız ona məxsus bir sıra anlayışlar və başqa dinlərdə analoqu olmayan nadir İnzibati Sistem və digər əla­mətlərdən ibarət teoloji əsaslar ilə ortaya çıxması, onun İslam­da hansısa dəyişikliklər etmək və ya ona hansısa yeniliklər gətirmək marağında olmadığını, əksinə, Bəhai təliminin bütöv­lükdə din anlayışında və insanların dini baxışlarında köklü dəyişiklər etmək istədiyini göstərir.

II. Bəhailər Quranı-Kərimi Allahın nazil etdiyi Müqəddəs Vəhy kitabı hesab etsələr də, O, Bəhai dini üçün qanunlar mənbəyi deyildir. Bəhai dininin əsasını və onun qanunlarının mənbəyini Bəhai dininin banisi Həzrət Bəhaullahın nazil etdiyi Vəhy Kitabı (Kitabi-Əqdəs) və digər Müqəddəs Yazılar təşkil edir. Bəhai dini təliminə görə, Həzrət Məhəmməd (s) Əhdinin zamanı hicri tarixi ilə 1260-cı ildə (miladi 1844-cü il) bitmiş, Həzrət Bəhaullahın zühuru ilə bəşəriyyətin tarixində Yeni Era başlamışdır. Hələ 1848-ci il Bədəşt konfransında bu yeni təlimin tərəfdarları yeni Vəhyin mahiyyətini dərk edərək İslam qanunlarının ləğv edildiyini bəyan etmişdilər (Azərbaycanın tanınmış şairə qadını Tahirə xanımın konfransa cadrasız gəl­məsi buna bariz nümunədir). Beləliklə İslamın ən böyük eh­kamı - Məhəmməd (s) Əhdinin bəşəriyyət üçün sonuncu ol­ması - bəhailər tərəfindən qəbul edilmir. Ona görə də Bəhai dinində mərkəzi mövqedə Həzrət Məhəmməd (s) deyil, Həzrət Bəhaullah durur. Beləliklə, Həzrət Bəhaullahın vasitəçiliyi ilə yeni İlahi Əhdin (Bəhaullah Əhdinin) bağlanması və Bəhai dini ardıcıllarının öz inanclarını hansısa din daxilində təriqət deyil, müstəqil din, özlərini isə Yeni Əhdin sazişçisi hesab etməsi bəhai inamının əsasını təşkil edir;

III. Bu dinə məxsus xüsusi təqvimin (19 gün və 19 aydan ibarət) və vaxt hesabının (tarix 1844-cü ildən hesablanır və həmin il Bəhai Erasınin başlanma ili hesab edilir), müqəddəs yerlərin, bayramların, həmçinin özünəməxsus kəbin və dəfn qaydalarının olması;

IV. Namaz, oruc və digər ibadət qaydalarının İslamdan fərqli şəkildə icra edilməsi. Namaz zamanı üzün qiblə kimi xüsusi səmtə (İsrail ərazisində yerləşmiş Bəxçiyə-Həzrət Bəha­ullahın bu dünyada sonuncu Vəhy məkanına) yönəldilməsi;

V. Bütün dinlərin teoloji əsaslarını təşkil edən Dünya və insanın yaradılışı, fövqəltəbii varlıqlar, Vəhy konsepsiyası və peyğəmbərlərin gəlişi, “Zamanın sonu”, “Qiyamət”, “Dirilmə” və digər anlayışların Bəhai dini təlimində tamamilə fərqli mənada anlaşılması (bax: “§ 9.Bəhai Dini”).

Bütün bu deyilənlər Bəhai dininin İbrahimi dinlərin teoloji əsasları üzərində yaranmış, lakin müstəqil qrup daxildə müstəqil din kimi formalaşdığını iddia etməyə imkan verir.

III FƏSİL. AZƏRBAYCANDA DİNLƏR VƏ DİNİ

MƏZHƏBLƏR