Азярбайъан елмляр академийасы
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
89 NƏTĠCƏ 1.Azərbaycan və İran dillərinin qarşılıqlı əlaqələrinin dərin tarixi kökləri var. Bu tarixi əlaqələr türk və irandilli xalqların ictimai, iqtisadi və mədəni həyatının bütün sahələrində olduğu kimi onların dillərində də öz əksini tapmışdır. Bu müddəa tarixi və linqvistik faktlarla təsdiqlənir. Həmin faktlara əsasən türk- Azərbaycan və İran dil əlaqələri elmi ədəbiyyatda artıq təsbit olunmuş kanonik dövrləşdirmələr çərçivəsinə sığışmır və xronoloji cəhətdən daha qədim dövrlərdən başlayaraq öyrənilməlidir. 2.Azərbaycan dilinin şərq qrupu dialekt və şivələrində işlənən İran mənşəli sözlər üzərində aparılan araşdırmalar Azərbaycan-İran dil əlaqələrinin ictimai faktorlarla bağlı olduğunu da göstərir. Azərbaycan-İran ikidilliliyi bu ərazidə yaşayan irandilli xalqların sosial keyfiyyətlərindən biridir və onların siyasi-ictimai tarixi vəziyyətindən asılı olaraq həmişə mövcüd olmuşdur. 3.Əldə olan və araşdırılan material belə bir faktı qeyd etməyə imkan verir ki, şərq qrupu dialekt və şivələrinə İran dillərindən söz alınması prosesi eyni formada baş vermir. Bu qeyri-bərabərlik alınma sözlərin mənimsənilməsinin müxtəlif səviyyələrində nəzərə çarpır. Dialekt leksikasına daxil olmasının mənbəyinə görə də İran mənşəli sözlərdə müxtəliflik özünü göstərir. Şərq qrupu dialekt və şivələrində işlənən İran mənşəli sözlər tələffüz normalarını əks etdirdiyindən, yəni gündəlik ünsiyyət əsasında şifahi yolla keçdiyinə görə tədqiq olunan zonanın müxtəlif ərazilərində onların çoxvariantlılığı müşahidə olunur. Fars dilindən Azərbaycan ədəbi dilinə keçmiş (və ya nə vaxtsa ədəbi dildə işlənmiş) sözlər üçün belə variantlılıq xarakterik deyil, yaxud ola bilər ki, həmin sözlərin Azərbaycan dilində işlənməsinin ilk dövrlərində mövcud olmuşdur. Bir çox hallarda isə alınma sözlərin çoxvariantlılığına müxtəlif İran dillərinin əlaqələrinin nəticəsi kimi yanaşılmalıdır. 4.Şərq qrupu dialekt və şivələrində alınma sözlər müəyyən fonetik dəyişikliklərə məruz qalır. Onları 1) Azərbaycan və İran dillərinin fonetik strukturca fərqlərinə əsaslanan sistem dəyişiklikləri və 2) Azərbaycan dilinin, onun dialekt və şivələrinin daxili fonetik qanunauyğunluqları əsasında baş verən sistemdaxili dəyişikliklər kimi qruplaşdırmaq olar. Alınma sözlərin 90 mənimsənilməsi Azərbaycan dilinin, onun şərq qrupu dialekt və şivələrinin fonetik qanunlarına uyğun olaraq baş verir. Bununla yanaşı tədqiq olunan ərazidə İran dillərinin təsiri ilə müəyyən fonetik hadisələr müşahidə olunur. 5.Şərq qrupu dialekt və şivələrində İran mənşəli sözlərin morfoloji mənimsənilməsi prosesi Azərbaycan dilinin qrammatik strukturunun təsiri ilə baş verir. Onlar Azərbay- can dilinin morfoloji sisteminin qanunlarına əsasən dəyişir, yəni flektivlikdən aqlütinativliyə keçir; sözün forması fleksiya yolu ilə deyil, kökə müəyyən şəkilçilərin (kəmiyyət, hal, mənsubiyyət və s.) artırılması yolu ilə baş verir. Azərbaycan dilində şəkilçilərin təkmənalılığı alınma sözlərin tez mənimsənilməsinin şərtlərindən biridir. Alınma sözlərin əksəriyyəti isimlərdən ibarətdir. Buna səbəb təkcə dilxarici faktor deyil (çünki əsasən nominantlar alınır), eyni zamanda dilin xarakteri də rol oynayır. Azərbaycan dilində ad (isim) əsası başqa nitq hissələri üçün sözyaratma bazası kimi çıxış edir. Dialekt və şivələrimizdəki İran mənşəli sözlər əsasən konkret anlayış, predmet və hadisələri bildirir. Bunlardan əlavə əlamət və keyfiyyət bildirən sözlərə, zərflərə, modal sözlərə rast gəlmək olur. Şərq qrupu dialekt və şivələrinə İran dillərindən fel alınması müşahidə edilməmişdir, lakin Azərbaycan dilinin şəkilçiləri vasitəsilə alınma sözlərdən düzəltmə və mürəkkəb fellər düzəlir. 6.Tədqiq olunan dialekt və şivələrdə alınma sözlər fonetik- morfoloji cəhətdən olduğu kimi, leksik-semantik səviyyədə də müəyyən dəyişikliklərə məruz qalır. Lakin semantik dəyişikliklər fonetik dəyişikliklər kimi sistem xarakterli deyildir. İran mənşəli alınma sözlərin leksik-semantik xüsusiyyətlərinin təhlili göstərir ki, onlarda məna dəyişmələrinin 4 növü haqqında danışmaq olar: 1) mənanın saxlanması; 2) mənanın daralması; 3) mənanın genişlən- məsi; 4) yeni məna kəsb etmə. Bu məna dəyişmələri həm tək, həm də çoxmənalı sözlərdə müşahidə olunmuşdur. Alınma sözlərin əksəriyyəti özünün mənbə dildəki nominativ mənasında çıxış edən, konkret məfhumları bildirən leksik vahidlərdir. Belə sözlərdə semantik dəyişikliklər az nəzərə çarpır. Belə hal, fikrimizcə, sosial faktorla bağlıdır. Bu sosial faktor, yəni ikidillilik dialekt nümayəndələrinə imkan verir ki, daşıyıcıları 91 olduğu hər iki dildə sözlərin mənalarının eyniliyini nəzarət altında saxlasınlar. Şərq qrupu dialekt və şivələrində işlənən İran mənşəli alınma sözlər 21 tematik bölgü üzrə qruplaşdırılır. «Məişətdə işlənən əşyaların adlarını bildirən söz və terminlər», «Yemək, içki, ağartı və s. ilə bağlı sözlər», «Kənd təsərrüfatında istifadə olunan alət və onların hissələrini bildirən söz və terminlər», «Ev, digər tikililər və onların hissələrinin adlarını bildirən sözlər», «Bitki adları», «Geyim, zinət və bəzək əşyalarının adlarını bildirən sözlər», «Quş adları» qruplarında sözlər daha üstünlük təşkil edir. Yanvar 1991-dekabr 1993 Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|