Азярбайъан милли елмляр академийасы а
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
87 İrəvan xanının təslim olmasında Gəncəli Cavad xanın da rolu ol muşdu. O, tərəfləri barışdırmaq üçün Məhəmməd xanın qohumu Yaqub xanı İrəvana göndərmişdi. Yaqub xan danışıqlarda vasitəçi olaraq İrəvan xanını yola gətirmişdi (130,163). Lakin Qacar qoşunu İrəvan qalasına daxil ola bilmədi. Məhəmməd xan bu qoşuna etibar etmədiyindən ancaq girov verməklə kifayətlənmişdi. Hətta o, təhlükəsizliyi üçün 500 nəfər qoşunla qalanı tərk edərək Qacar qoşunundan kənar gəzirdi (145,14). Lakin Əliqulu xan da İrəvanda ləngimədi. O, girovları götürərək avqustun 28-də Gəncədə olan şahın yanına getdi (130,164). Əliqulu xanın başçılığı ilə Qacar qoşun- larının İrəvan xanlığına yürüşündə Eçmiədzin (Üçkilsə-E.Q.) kilsəsi də güclü itkiyə məruz qalmışdı. Katolikos Luka kilsəni qarətdən xilas etmək üçün Əliqulu xana 100.000 rubl (10.000 tümən-E.Q.) ödəməli olmuşdu (84, c.2, səh.337). Ağa Məhəmməd xan Qacar Şuşa şəhərinin mühasirəsindən əl çəkərək Tiflisə hücum edir (41,52). II İrakli ona qarşı İbrahimxəlil xandan 120 min, İrəvandan 200 min, Gəncədən isə 50 min rubl maliyyə dəstəyi almasına baxmayaraq müdafiəyə zəif hazırlaşmışdı (7,87). 1795-ci il sentyabrın 12- də Ağa Məhəmməd xan qoşunu ilə Tiflisə daxil oldu. Şəhər əhalisinin yarısı qırıldı, qalanı isə əsir alındı (87,12-14; 84, c.2, səh.339-340). Lakin Ağa Məhəmməd xan Tiflisdə çox qala bilmədi. Qoşunu ərzaqla təmin edə bilməməsi, digər tərəfdən rus qoşununun yürüşə hazırlaşdığını eşidən xan səkkiz gündən sonra geri çəkilərək Muğan düzünə gəldi. Burada dincələn Qacar xanı eyni zamanda Azərbaycan xanlarını itaətə gətirmək üçün təd- birlər görməyə başladı (187,172). O, ilk növbədə Məhəmməd xanı yanına dəvət etmək üçün Süleyman xanı İrəvana göndərdi. Məhəmməd xan isə Ağa Məhəmməd xana təslim olduğunu bildirsə də, itaətindən çıxmaq üçün fürsət axtarırdı. Arxiv sənədində göstərilir ki, «İrəvan xanı Azərbaycanın digər hakimləri kimi zəifliyindən, məcburiyyət qarşısında şaha boyun əymişdi, lakin imkan olan kimi ona qarşı üsyan qaldıracaqdı» (7,140). Həqiqətən də, İrəvan xanı Qacar qoşunundan sonra Tiflisə daxil olmuş rus qoşunundan və II İraklidən kömək almaq ümidində idi. Lakin Ağa Məhəmməd xandan ehtiyat etdiyi üçün məqsədini yazılı şəkildə bildirməkdən qorxurdu. Ona görə də, Məhəmməd xan planını həyata keçirmək üçün ermənilərdən isti- fadə etmək məcburiyyətində qalmışdı. «Lakin bu yardım baş tuta bilməzdi. Çünki ruslar türkləri narahat etməmək üçün İrəvan sərhəddinə girmək istəmirdilər. II İraklinin isə gücü yox idi» (130,169). Ümidinin boşa çıxdığını görən Məhəmməd xan Muğana, Ağa Məhəmməd xanın yanına getməyə məcbur oldu. O, bahalı hədiyyələrlə Muğan düzünə gəldi. Ağa Məhəmməd xan Qacar Məhəmməd xanı hörmətlə 88 qəbul edərək, İrəvan xanlığına hər il 8 funt qızıl və 80.000 manat (8.000 tümən-E.Q.) miqdarında xərac təyin etdi. (415,165; 84, c.2, səh.336-337; 145,13; 167,270). Bundan sonra o, Məhəmməd xanı öz vəzifəsinə təsdiq etdi. Əlavə olaraq İrəvan xanı geri qayıtdıqdan sonra ona 100 dəvə göndərməli idi (130,169). Ağa Məhəmməd xan Tiflisi işğal etdikdən sonra İrəvan və Gəncə xanlarının xeyrinə bir neçə göstəriş vermişdi. Onun əmrinə görə, vaxtilə İrəvan xanlığının tərkib hissəsi olan Pəmbək və Gəncə xanlığının tərkib hissəsi olan Borçalı sultanlıqları İrəvana tabe olmalı, Qazax və Şəmşəddil sultanlıqları isə Gəncə xanlığına itaət etməli idi. Məhəmməd xan vəziy- yətdən istifadə edərək Pəmbək və Borçalı əhalisinə xəbər göndərərək tabe olmalarını tələb etmişdi (145,34-43). Tezliklə, Cənubi Qafqazda siyasi vəziyyət yenidən dəyişdi. Xorasan- da Qacar hökumətinə qarşı üsyanın başlaması, qoşun arasında vəba xəstəli- yinin güclənməsi Ağa Məhəmməd xanı Muğan düzünü tərk edərək Tehrana qayıtmağa məcbur etdi. (56,190,379). Bundan itifadə edən Rusiyanın Cənu- bi Qafqaza müdaxiləsi başladı. Ağa Məhəmməd xanın Cənubi Qafqaza hücumu Rusiyanın nüfuzuna böyük zərbə endirdi. Bu məqsədlə rus komandanlığı sarsılmış nüfuzunu bərpa etmək, çoxdan hazırladığı işğalçı planlarını həyata keçirmək üçün əllərinə düşən əlverişli fürsətdən istifadə etmək qərarına gəldi. Tarixi ədəbiyyatda 1796-cı il qraf V.Zubovun başçılığı ilə rus qoşunlarının Azərbaycana yürüşü haqqında kifayət qədər əsərlər yazıldığından bu hadisə üzərində dayanmağı vacib hesab etmirik (187,177-186; 196,88-98, 46,240- 249; 191). Lakin bu yürüşdə Rusiya dövlətinin İrəvan xanlığı barədə i şğalçılıq planlarını işıqlandırmaq işimizin əsas məqsədidir. 1796-cı il fevralın 19-da imperatriçə II Yekaterina (1762-1796) general-poruçik V.A.Zubova Cənubi Qafqaza yürüş planı haqqında reskript (məktub-E.Q.) göndərdi. Reskriptdə Rusiya yürüşün əsas məqsədini gizlədərək, bunu Nadir şahın ölümündən sonra İranda qarışıqlığın olması ilə əlaqədar Xəzər dənizində rus ticarətini qorumağı ilə əlaqələndirirdi (183,110). Bu reskriptdə V.A.Zubov Azərbaycan xanlarını müxtəlif vədlərlə öz tərəfinə çəkməli idi. Sənəddə İrəvanla bağlı göstəriş də vardı. Yürüşdə Rusya İrəvan xanlığını da ələ keçirməli idi. Lakin rus komandanlığı məqsədinə bir başa deyil, dolayı yolla çatmaq niyyətində idi. Belə ki, II Yekaterina hökuməti Osmanlı dö- vlətindən ehtiyat edərək İrəvana açıq müdaxilə etməkdən çəkinirdi. Onlar İrəvanda II İraklinin əli ilə möhkəmlənmək istəyirdi. V.A.Zubova göndərilən reskriptdə yazılırdı ki, «Osmanlı Türkiyəsi ilə həmsərhəd olan və Arazın yuxarı hissəsində yerləşən İrəvan xanlığı çar İrakli tərəfindən Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|