Азярбайъан милли елмляр академийасы
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
89 aydın büruzə verir. Məhz buna görə də bədii mətnin adekvat qavranılması üçün modallıq kateqoriyasının vacibliyinin təhlili prosesində prosodiyanın aparıcı rolu nəzərə alınmalıdır. Elmi mətnlərdə prosodiya, səslənmə prosesində intonasiya olmadan da keçinmək olar. Belə mətnlərin başa düşülməsi üçün minimal prosodiya sabit sintaktik quruluş və minimal işarələrin köməyi ilə adekvat verilə bilər. Bədii ifadə üslubu isə elmi üslubdan bu cəhətə görə kəskin surətdə fərqlənir. Bədii yazılı mətn səslənən nitqə istiqamətlənir. Burada prosodik vasitələr, intonasiyanın müxtəlif məna variantları olmadan keçinmək qeyri- mümkündür. Qeyd etmək lazımdır ki, çox vaxt prosodiya və tələffüz (intonasiya) terminləri sinonim kimi işlədilir. Termin dolaşıqlığına yol verməmək üçün tədqiqat işində “prosodiya” termini həm sintaktik təzahürlərin, həm də modal məna çalarlarının ifadə olunmasına xidmət edən bütün prosodik vasitələr kompleksinin - melodika, dinamika, temp, pauza, ritm, səsin gücü, tembrin ifadəsi üçün istifadə olunur. İntonasiya isə yalnız sitatlarda, başqa müəlliflərin fikirlərinin izahında verilir. Hər iki dildə subyektiv modallığın ifadə edilməsində prosodik vasitələr daha fəal iştirak edir. Aparılmış fonetik eksperimentlər göstərir ki, cümlədə modallıq mənalarının digər ifadə vasitələri olmadıqda prosodiyanın rolu xüsusilə qabarıq nəzərə çarpır. Tədqiqatlar göstərir ki, prosodik vasitələrin köməyi ilə eyni bir modal ifadədə müxtəlif mənalar ifadə etmək olar. Danışanın fikrin məzmununa münasibətini bildirən vasitə olmaqla prosodiya struktur-sintaktik və leksik əlamətlər olmadıqda, yəni modal mənanın implisit ifadəsi zamanı əvəzedici vasitə kimi çıxış edir. Bu zaman prosodiya eyni vaxtda struktur və ya leksik əlamətləri tamamlayır və bununla modal mənanın eksplisit ifadəsində müşaiyətedici vasitə funksiyasını yerinə yetirir. Artıq qeyd olunduğu kimi prosodiya istənilən cümləni emosional rəyə çevirə və ya ifadənin eksplisit xarakterini əks istiqamətdə dəyişə bilər. Yazılı mətndə prosodiyanın verdiyi mənanın müəyyən olunmasında kontekstin rolu artır. Prosodiya kontekstdə 90 möhkəmlənir və onun köməyi ilə cümlənin obyektiv struktur elementi kimi çıxış edir. Prosodiyanı araşdırmış bütün tədqiqatçılar dil kollektivi təfəkküründə müəyyən semantika ilə müntəzəm uyğunluğu olan intonasiya vahidlərini fərqləndirirlər. Bu vahidlər hər bir dil üçün spesifikdir və ünsiyyət prosesində hər dəfə yenidən kəşf olunmur, dil öyrənilməsi prosesində mənimsənilir. Danışanın fikrin məzmununa münasibətini bildirən mühüm vasitə olmaqla prosodiya ən xırda modal çalarlar və insani hissləri ifadə etməyə qadirdir. Ünsiyyət prosesində prosodik vasitələr leksik və qrammatik vasitələrlə müxtəlif üsullarla qarşılıqlı əlaqədə olur və bununla da istənilən fikir modal çalarla əhəmiyyətli dərəcədə zənginləşir. Bu zaman modallığın leksik-qrammatik ifadə vasitələri - bir tərəfdən prosodik vasitələr, digər tərəfdən öz aralarında tərs mütənasib asılılıqda olurlar, yəni biri çox olduqda, digəri az olur və əksinə. Araşdırmalar göstərir ki, leksik-qrammatik cəhətdən ikimənalı olmayan mənaların xüsusi prosodik vasitələr kompleksi ilə tərtib olunmağa ehtiyacı yoxdur, lakin fikirdə müəyyən modal münasibət olduqda və o, leksik- qrammatik vasitələrlə ifadə olunmadıqda prosodik vasitələr zəruri olur. Frazaların prosodik quruluşu üzrə hər bir eksperimental- fonetik tədqiqatın son məqsədi bu və ya digər mənanın ifadə olunmasına şərait yaradan relevant əlamətlərin müəyyən edilməsi olmalıdır. Bir sıra hallarda frazaların leksik-qrammatik tərkibinin və prosodik quruluşunun uyğunsuzluğu müşahidə olunur, yəni frazanın prosodik quruluşu fikrin leksik-qrammatik məzmunu ilə ziddiyyət təşkil edir. Modal mənaların ifadə olunması fikrin mənaca hissələrə bölünməsi vasitəsi ilə verilə bilər: gizli məna yarandığı hallarda bunu daha aydın görmək olar. Bölünmənin əsası kimi məna vacibliyinə fikrin “verilmişdən” “yeniyə” doğru hərəkəti daxildir. Məlumatda “yeni” həmişə ən vacib olmur. Frazanın yeni heç nə bildirməyən hissəsi daha vacib ola bilər. Fikirdə vaciblik dərəcəsinin ifadə olunması zamanı yalnız prosodik göstəricilər deyil, modal mənalar ifadə olunmasında geniş tətbiq olunan leksik-əlamətlər də 91 əhəmiyyət kəsb edir. Məna bölünməsi prosodik göstəricilərin digər dil səviyyələri göstəriciləri ilə necə əlaqədə olduğunu göstərə bilər. Rəvan və ritmik baxımdan kamil nitq üçün onun təbii olaraq parçalandığı sintaqmların xarakteri (sintaqmda vurğulu və vurğusuz hecaların növbələnməsi) böyük əhəmiyyət daşıyır. Bədii mətn üçün müxtəlif uzunluqlu sintaqmların heç bir ardıcıllıq gözlənilmədən növbələnməsi çox səciyyəvidir. Modal mənaların ifadəsində pauzalar (fasilə) də fəal iştirak edir. Bədii üslubda bu prosodik vasitədən çox geniş istifadə olunur. İngilis və Azərbaycan dillərində əvəzlik və önlüklər pauza ilə ayrılır. Azərbaycan dilində sual cümlələrinin intonasiya xüsusiyyətlərinin eksperimental-fonetik üsulla tədqiqi sahəsində müəyyən işlər görülmüş və bir sıra mühüm elmi nəticələr əldə edilmişdir. S.Babayevin “Müasir Azərbaycan dilində feli bağlama tərkibli sadə nəqli cümlələrin intonasiya xüsusiyyətləri” mövzusunda namizədlik dissertasiyası və A.Axundovun “Azərbaycan dilinin fonemlər sistemi” adlı monoqrafiyasında əldə olunmuş nəticələrə əsaslanmaqla C.Axundov M.Torez adına Moskva Pedaqoci Xarici Dillər İnstitutunun Eksperimental Fonetika və Nitqin Psixologiyası laboratoriyasında geniş təcrübələr aparmış, sual cümlə- lərinin eksperimental-fonetik səciyyəsini verməyə müvəffəq olmuşdur [4; 15; 6]. Osilloqraf yazılarının təhlili zamanı C.Axundov aşağıda- kıları müəyyənləşdirmişdir: kompleks səs yazısı əsasında periodlar şəklində bir-birindən fərqlənən ayrı-ayrı səslər və onların sərhədləri; xüsusi vaxt göstəricisinin köməyi ilə hər bir səsin millisaniyələrlə tələffüz müddəti; rəqs tezliyinin herslərlə hesablanması, bununla bir saitin səs tonunun səviyyəsi; rəqs amplitudalarının həcmi əsasında hecaların şərti intensivliyi; əsas tonun istiqaməti; sintaqmlararası fasilələr. Beləliklə, ilk dəfə olaraq sual cümləsinin bir kommunikativ tipinin başqa bir kommunikativ tipindən nə ilə fərqləndiyini, nəqli və əmr cümlələrindən hansı intonasiya xüsusiyyəti ilə xarakterizə edildiyini müəyyənləşdirmək mümkün olmuşdur [6, s.169]. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|