Азярбайъан милли елмляр академийасы

 
77
olunan, vacib hesab olunur, onun başvermə momenti isə 
gələcək zamana aid edilir. Məhz bu xüsusiyyətinə görə 
ingilis dilinin qrammatikası ilə  məşğul olan mütəxəssislər 
köməkçi  shall, will felləri ilə  əmələ  gələn gələcək zaman 
formasını  gələcək modal forması  və ya xüsusi gələcək 
zaman hesab edirlər [108, s.47-48]. Digər tədqiqatçılar 
ingilis dilində  gələcək zamanın olduğunu qəbul etsələr də, 
onun  əlavə modal mənalardan azad olmadığını göstərirlər. 
Türkologiya və Azərbaycan dilçiliyində  də bu məsələ 
mübahisəli olaraq qalır. Hələ vaxtı ilə M.Kazımbəy gələcək 
zamanın üç formasını göstərmiş və “malı”, “məli” ilə düzələn 
vacib şəklinin gələcək zaman bildirdiyini qeyd etmişdir [113, 
s.255). Lakin, diqqətlə nəzər yetirdikdə müşahidə etmək olar 
ki, təkcə  malı, məli  şəkilçisi ilə düzələn vacib şəkli deyil, 
felin digər  şəkilləri də  (arzu, lazım,  şərt)  hərəkətin gələcək 
zamana aidliyini bildirir. Bu məsələyə daha geniş 
yanaşaraq, gələcək zamanın digər formalarının da modallıq 
ifadə etməsi faktını qəbul etməli oluruq. Prof. S.Cəfərov bu 
məsələ ilə bağlı qeyd edir ki, Azərbaycan dilində başqa türk 
dillərində olduğu kimi hər bir şəkilçi və ya qrammatik 
element bir qrammatik məna ifadə edə bilər. Əgər hər hansı 
bir şəkilçi və ya qrammatik element başqa qrammatik məna 
da ifadə edirsə, qalan mənalar ikinci dərəcəli hesab olunur. 
Beləliklə, S.Cəfərov belə bir nəticəyə  gəlir ki, gələcək 
zaman mənası ifadə edən bütün fel şəkillərini xəbər şəklinin 
gələcək zaman forması sisteminə daxil etmək lazımdır. 
Onun fikrincə, gələcək zaman şəkilçiləri -acaq, -əcək və -ar, 
-ər  bir-birlərindən qətilik və qeyri-qətilik cəhətindən 
fərqləndikləri kimi, -ası/-əsi, a/ə, -malı/-məli, sa/sə şəkilçiləri 
də  gələcək zamanı bildirməklə vaciblik, arzu, lazımlıq 
çalarları ifadə edir. S.Cəfərovun gəldiyi nəticə bundan 
ibarətdir ki, gələcək zamanın iki yox, altı forması vardır. 
Həmin gələcək zaman formaları  fərqli semantik çalarlara 
malikdirlər və  acaq/əcək, ar/ər, ası/əsi, a/ə, malı/məli 
şəkilçiləri ilə  əmələ  gəlib qətilik, qeyri-qətilik, arzu, vaciblik, 
lazımlıq, şərt mənaları ifadə edirlər. Lakin bu mənalar ikinci 
dərəcəli olub gələcək zaman formasına  əlavə semantik 
çalar vermiş olurlar [20, s.28]. 

---

 
78
Lakin modallıq zaman kateqoriyasından daha geniş 
məfhumdur. Modallıq bütün zaman kateqoriyaları 
çərçivəsində  təzahür edə bilər.  İndiki, keçmiş  və  gələcək 
zamanlara aid edilə biləcək hadisələrə danışanın modal 
münasibəti heç bir qrammatik ziddiyyət və anlaşılmazlıq 
doğurmur. 
S.Cəfərovun qeyd etdiyi fel şəkillərinin gələcək zamana 
aidliyi onların ümumi qrammatik mənasıdır. Vaciblik, arzu, 
lazımlıq və şərt mənaları isə ümumi qrammatik məna hesab 
oluna bilməz. Bunlar semantik çalar da deyil, əsas, aparıcı 
modal mənalardır. Bu modal mənaların hər birinin xüsusi 
morfoloci  əlamətləri və bir-biri ilə qarşılaşdırıla bilən 
diferensial modal mənaları vardır: 
Gələcəyəm (mütləq, qəti olaraq gələcəyəm) 
Gələrəm (hərəkətin gələcəkdə baş verəcəyi barədə qeyri-
qəti məlumat) 
Gəlməliyəm (vacib gəlməliyəm, gəlməyim zəruridir) 
Gələsiyəm (gəlmək lazımdır) 
Gələm (gəlmək istəyirəm, gəlmək arzusundayam) 
Gəlsəm (əgər gəlsəm, müəyyən şərtlə (gəlmək) 
Misallardan göründüyü kimi, burada modallıq müəyyən 
zamana  (konkret olaraq gələcək zaman)  çərçivəsinə aid 
edilir. Qəti və qeyri-qəti gələcək zaman formalarının 
bölgüsünün özü də şərtidir. Belə ki, hələ baş verməmiş, baş 
verəcəyi gələcəkdə gözlənilən hadisə haqqında indi verilən 
məlumat danışanın subyektiv rəyindən də çox asılıdır, yəni 
hərəkətin gələcəkdə  qəti və ya qeyri-qəti baş verəcəyi fikri 
danışana məxsusdur. Bunun nə  dərəcədə obyektiv və real 
olmasına isə heç kəs qabaqcadan zəmanət verə bilməz. 
Felin gələcək zamanının qəti və qeyri-qəti formaları 
Azərbaycan dilində artıq sabitləşmiş morfoloci göstərici-
şəkilçi vasitəsi ilə verilirsə, rus və alman dillərində xüsusi 
leksik vasitə bu fuknsiyanı yerinə yetirir. Tarixən bu 
şəkilçinin feli bağlama  şəkilçisi  a/ə  və  gələcək zaman 
şəkilçisi  caq/cək-in birləşməsində yarandığı  və XVI əsrə 
qədər Azərbaycan dilində feli sifətin gələcək zamanını ifadə 
etdiyi məlumdur. 
Prof. M.Rəhimov felin şəkillərinin zamanla münsibətindən 
bəhs edərək yazır ki, onların oxşar cəhətləri odur ki, hər iki 

---

 
79
kateqoriya fellə əlaqəlidir. Hər ikisi prosesin baş verdiyi və 
məlumatın verildiyi zamanla bağlıdırlar. Azərbaycan  ədəbi 
dilinin hələ formalaşmadığı vaxtlarda felin şəkillərinin indiki 
diferensiasiyası yox idi. Yazılı abidələrdə arzu şəklinin (a/ə) 
indiki zaman (-ır/-ir-/ur-/ür), qeyri qəti gələcək (ar/ər) və qəti 
zaman  (acaq/əcək) formalarında işlənməsi müşahidə 
olunur. Eləcə  də  şərt  şəkli  (sa/sə)  şühudi keçmiş zamanda 
(dı/di/du/dü), qəti gələcək zamanda (acaq/əcək), felin əmr 
şəkli indiki zaman mənasında  (ır/ir/ur/ür), lazım  şəkli 
(ası/əsi), indiki (ır/ir/ur/ür)  və  gələcək zaman (acaq/əcək) 
zaman funksiyasında işlənir [139, s.11-12]. 
Qəti gələcək zamanın şühudi keçmiş zamanla birləşməsi 
baş verəcək hadisənin qətiliyini, hökmən baş tutacağı fikrini 
daha da gücləndirir: 
Gələcəkdir (mütləq, hökmən, dəqiq olaraq) 
Gələr (güman var ki, ehtimal var ki) 
Qeyd etmək lazımdır ki, qeyri-qəti gələcək zamanın 
morfoloci göstəricisi olan ar/ər  həm də hadisənin təkrar-
təkrar baş verəcəyini, sürəkliliyini bildirir. Həmin məna bütün 
türk dilləri üçün səciyyəvi olub ilkin məna daşıyır. Müasir 
türk dillərində göstərilən məna qismən arxaikləşmiş, ikinci 
plana keçmişdir. 
Deyilənləri yekunlaşdıraraq qeyd etmək olar ki, felin 
xəbər  şəkli modallığın qrammatik ifadəsinə xidmət edir. 
Azərbaycan dilində  xəbər  şəklinin forma zənginliyi 
modallığın müxtəlif çalarlarının yaranması ilə  nəticələnir. 
Burada danışanın baş vermiş, verən və verəcək hadisəyə 
münasibəti həm obyektiv reallığı gerçək  əks etdirə bilər, 
həm də bu münasibətdə modallığın subyektiv səciyyəsi əks 
oluna bilər. 
 
1.5. Nəticələr. 
1. Modallıq fəlsəfi, məntiqi və linqvistik bir kateqoriya olub 
danışanın söyləmin məzmununa və gerçəkliyə münasibətini 
əks etdirir. Bu münasibət obyektiv və subyektiv ola bilər. Bu 
iki münasibət tipindən asılı olaraq modallıq iki qrupa - 
obyektiv və subyektiv modallığa ayrılır. Bu baxımdan 
modallıq kateqoriyası obyektiv və subyektiv münasibətin 

---