168
görə bunu etməyə məcburdur. Amma bunu etməyə də
bilər. Misallara müraciət edək.
Take a break, Keith. It was the tower watch chief’s voice
(AHA, 79) “Bir az dincini al, Keyz, - bu, uçuş rəhbərinin səsi
idi” (AHA. a, 77) [Nəfəsini dər, Keyz].
Daha bir misal:
Tanya Livingston steered her to a chair. “Make yourself
comfortable”. Tanya said practically, “and take your time”
(AHA, 20) “Tanya Livinqston onu stula oturtdu, amiranə
səslə dedi: “Özünüzü ələ alın, tələsməyin” (AHA. a, 20)
[Tanya Livinston onu stula tərəf yönəltdi: “ Arxayın (rahat)
olun, Tanya qayğıkeşliklə (canıyananlıqla) dedi, - və tələsib-
eləməyin”].
Give this to the taxi dispatcher, Patsy, and he’ll send you
home (AHA, 24) “ Ver bunu taksi dispetçerinə, Pətsi, o səni
evə göndərər” (AHA. a, 23) [Bunu taksi dispetçerinə ver,
Pətsi, o səni evə göndərər].
6. Felin əmr şəkli xahiş, ricaetmə məqamında.
Tell me one thing. How is it you know so much about all
this? (AHA, 123) “Mənə düzünü de. Necə olub ki, bu barədə
belə çox məlumat yığmısan?” (AHA. a, 114) [Mənə bir şeyi
söylə (de): Bu necə olub ki, Siz bütün bunlar barəsində bu
qədər çox şey bilirsiniz?].
He gestured unhappily. “ Forget it. I’m sorry” (AHA, 117)
“Veron bədbəxt görkəmlə əlini yellədi: “Bunu unut-getsin.
Üzr istəyirəm” (AHA. a, 109) [O, məyus-məyus əlini yellədi.
“Bunu yadınızdan çıxarın! Üzr istəyirəm].
7. Felin əmr şəkli dilək, yalvarma məqamında.
Dear God in heaven, give me strength not to blow, which
is probably what the ornery son-of-a bitch wants (AHA, 52)
“Ey gözəgörünməz Allah, yıxılmamaq üçün mənə qüvvət
ver, bu it küçüyünün bütün çalışdığı onun üçündür” (AHA. a,
51) [Ya Rəbbim, mənə güc, qüvvə ver, yıxılmayım – bu
qancıq uşağının istəyi budur].
Əmr modallığı bildirən cümlələrdə felin əmr şəkli formaları
ilə yanaşı, müvafiq hərəkətlərin icrasının şəraitini bildirən
sözlər də işlənir. Bunlar zaman zərfləri, köməkçi sözlər və
s.-dən ibarət olur. Məsələn:
169
Mobile one, hold until the Lake Central Nord crosses
ahead of you, then follow it in (AHA, 66) “Bir nömrəli maşın,
gözləyin, qoy “Leyk Sentral Nord” keçsin, sonra onun
arxasınca sürün!” (AHA. a, 65) [Birinci maşın, Leyk Sentral
Nord Sizdən qabağa keçməincə dayanın (gözləyin), sonra
arxasınca gedin (onu izləyin)].
The lieutenant pointed to it : “ Keep closed up behind that
car” (AHA, 113) “Leytenant maşını çırtmaladı: - Bu maşının
dalınca gedin” (AHA. a, 105) [Leytenant onu barmağı ilə
göstərdi: “O maşının dalınca düşün!”]”.
2.3.3. Modal məsdər.
İngilis dilində əmr konstruksiyalarında istifadə edilən fel
formaları vardır. L.S.Barxudarova görə “xalis” məsdər fel
formasını xüsusi kateqorial forma – əmr forması hesab
etmək lazımdır [146, s.66].
Xalis məsdər və əmr formasının əlaqədə götürülməsi heç
də bütün ingilis dili mütəxəssisləri tərəfindən qeyd-şərtsiz
qəbul edilməmişdir. D.Bolincerin belə bir məqaləsi vardır:
“Əmr forması məsdərdirmi?” Amma bu da inkaredilməz bir
faktdır ki, ingilis dilində xalis məsdər modal xarakter daşıyır.
D.Bolincer qeyd edir ki, məsdər formasının əmr mənası
təəccüb doğurmamalıdır: bir çox dillərdə bununla
qarşılaşmaq olur [146, s.66] .
L.S.Barxudarov ingilis dilində məsdər formasının iki
variantda təmsil olunduğunu göstərir: nişanlanmış variant (o
– o məsdər), nişanlanmamış məsdər – xalis əsas (kök).
L.S.Barxudarov məsdərin bu iki forması arasında fərqi
onların sintaqmatik işlənməsi şəraitindən ibarət bilir.
Nişansız forma modal fellərlə birləşmələrdə və bəzi başqa
konstruksiyalarda işlənir; nişanlanmış forma bütün qeyri
şəraitlərdə işlənir [146, s.148-149].
N.A.Slüsareva qeyd edir ki, müasir ingilis dilində “xalis”
modal məsdər və to ədatlı məsdərin açıq-aşkar
qarşılaşdırılması təmayülü başa çatır [146, s.66]. O, əlavə
edir ki, ikinci formanın da modal mənası özünü büruzə verir.
Əmr şəklinin fel sistemində yeri məsələsi müxtəlif
cəhətlərdən dilçi mütəxəssisləri düşündürmüşdür.
V.V.Vinoqradov yazır: “Əmr şəkli fel sisteminin ucqarında
170
yerləşib, ondan qopub-ayrılmağa can atır; belə ki, onu
inadla cəzb edir [78, s.590].
O, belə hesab edir ki, əmr şəklinin imperativ
intonasiyasından azad olan əsas forma – şərt-arzu şəklinin
dairəsinə yaxın modal mənalar ifadə edir [78, s.598].
N.A.Slüsareva əlavə edir ki, analitik ingilis dilində “xalis”
məsdər hərəkətə sövqetmə mənasına daha yaxındır [146,
s.66].
Bəs Azərbaycan dilçilik ənənəsində ingilis dilinin məsdər
formasının ifadə etdiyi modal məna nə şəkildə təqdim edilir?
Azərbaycan dilçilərinin ingilis dilinin qrammatikasına həsr
olunmuş əsərləri əsasən tədris xarakteri daşıyır. Biz burada
məhz qrammatik məsələləri müəyyən nöqteyi-nəzərdən,
nəzəri platformadan şərh etmək təşəbbüslərinə diqqət
yetirəcəyik.
İ.Rəhimov və T.Hidayətzadənin “İngilis dilinin
qrammatikası” əsərində məsdərin tarixən isimdən törəndiyi
qeyd olunur.( Həmin məsələ ilə əlaqədar olaraq bax: [109,
s.195-202].
Bu fikir Azərbaycan dilində məsdəri nəzərdən keçirərkən
bizə lazım olacaqdır.
Müəlliflər məsdərin ismi və feli xüsusiyyətlərini qeyd
edirlər. Onlar belə hesab edirlər ki, to ədatı ilə işlənən
məsdər Azərbaycan dilində –maq / -mək şəkilçisi ilə işlənən
felə müvafiq gəlir ( to write – yazmaq).
Buradaca məsdərin təsirli fellərdə məlum növdə dörd,
məchul növdə iki forması olduğu qeyd edilir. Bu məsələyə
Azərbaycan dilçiliyində toxunulmamışdır. Biz deyə bilərik ki,
Azərbaycan dilində felin bütün məna növlərinin (məlum,
məchul, qayıdış, qarşılıq-müştərək, icbar) məsdər forması
vardır və bunlar struktur cəhətdən bir-birindən fərqlənmirlər.
Bizim üçün məsdərdə isim və feli xüsusiyyətlərin nisbəti,
məsdərin to ədatı ilə və onsuz işlənməsi, bunun modallıq
məsələsi ilə əlaqəsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
İngilis dili məsdərinin ismi xüsusiyyəti onun mübtəda və
xəbər vəzifəsində işlənməsi, ismi xəbərin ad hissəsi olması
kimi izah edilir. Məsdərin mübtəda vəzifəsində işlənməsi
məsələsində Azərbaycan və ingilis dillərinin arasında elə bir
Dostları ilə paylaş: |