177
Sual məqamında işlənən shall felinin başqa bir mənası
zərurət, vaciblik bildirməkdir: Shall I come and fetch you
(Maugham W.S.) “Mən gəlib sizi tapmalıyam?”
Shall Abas give himself up Tun? (Maugham W.S., Rain).
“Abas Tuna güzəştə getməlidir?”. Y.A.Zvereva göstərir ki,
shall felinin bu cür işlənməsi bədii üslubla məhdudlaşır; elmi
üslubda o özünü göstərmir [104, s.34]. F.R.Palmer belə
hesab edir ki, shall felinin məcburilik (vaciblik) mənasında
işlənilməsinin formal əlaməti onun will feli ilə əsəz oluna
bilməsi və shall felinin şərt buraq cümlələrində işlənməsi
imkanıdır [104, s.34].
Shall felinin inkarda işlənməsi də Azərbaycan dili ilə
müqayisədə bir sıra özünəməxsusluqlar nümayiş etdirir.
Həmin mənalardan birincisi əsas fellə ifadə olunan hərəkətin
icrasının inkar edilməsidir: We shall not work tomorrow “Biz
sabah işləməyəcəyik”.
Həmin məqamda müvafiq məzmun Azərbaycan dilində,
misaldan da göründüyü kimi, qəti gələcək formasının inkarı
ilə ifadə olunur. Ancaq bununla yanaşı, ingiliscə gələcək
zamanın həmin forması Azərbaycan dilində sırf modallıq
bildirən formalarla da verilə bilər: “Biz sabah işləyəsi/işləməli
deyilik”. Həmin məzmunu hətta bu şəkildə də ifadə etmək
olar: … işləyəsi olmadıq.
Azərbaycan dili materialları həmin felə daha bir nöqteyi-
nəzərdən baxmağa imkan verir. Biz bilirikki, shall köməkçi
felinin should keçmiş zaman forması da vardır. Belə bir
forma yalnız bu felə xas deyildir: Will, may fellərinin də oxşar
derivatları vardır.
Bəs Azərbaycan dilində vəziyyət necədir? Bu dildə də
maraqlı məqamlara rast gəlirik. İş burasındadır ki,
Azərbaycan dilində qəti gələcək zaman forması ilə yanaşı,
qeyri-qəti gələcək zaman forması da işlənir. O, - ar/-ər/-r
şəkilçisi ilə düzəlib, icrası mütləq xarakter daşımayan
hərəkəti bildirir [10, s.198-200].
Shall felinin işlənməsi sahəsində Azərbaycan dilində
ingilis dili ilə tipoloci oxşarlıq başqa bir cəhətdən də özünü
göstərir: hər iki dildə “keçmişdə gələcək” zaman forması
işlənir. İngilis dilində həmin zaman shall felinin derivatı olan
should modal feli ilə, Azərbaycan dilində isə qəti və qeyri-
178
qəti gələcək zaman formalarının idi və imiş bağlamaları
ilə işlənməsi şəklində özünü göstərir. Bu isə artıq başqa
mövzudur.
Coe Patroni grinned: “If I don’t blast her out, maybe I’ll
flow her apart (AHA, 325). “Cou Pətroni gülümsündü: “Əgər
bunu buradan çıxara bilməsəm, heç olmasa tikə-tikə edə
bilərəm ki?” (AHA. a, 298) [Cou Pətroni dişini qıcadı: -Əgər
mən onu (qadını) buradan üfürüb-çıxarmasam, ola bilsin
başqa yerdə (onun külünü göyə) sovurdum/sovuracağam].
“Nothing but a sky hook’ ll help her now” Inram said
(AHA. 324) “İnqrəm dedi: -Yalnız göydən qarmaq salmaqla
bunu qaldırmaq olar” (AHA. a, 291) [İndi ona “göy
qarmağı”ndan başqa heç nə kömək edə bilməz].
İngiliscə mətndə diqqətəlayiq cəhətlərdən biri modal felin
ümumi isimlə əlaqəli şəkildə işlənməsidir (o, III şəxs
əvəzliyinə müvafiq gəlir). Həmin incəliyi azərbaycanca
tərcümələrdə vermək mümkün olmamışdır.
Shall felinə xas olan maraqlı xüsusiyyətlərdən biri onun
təfəkkür felləri ilə işlənməsidir. Baş cümlədə işlənən həmin
fellər shall felinin qoşulduğu əsas felin ifadə etdiyi hərəkətin
icra olunması imkanını artırır. Məsələn:
I think I’ll cust go to the ladies room. I expect It’ll be all
right (AHA. 234) “ Deyirəm, bəlkə ayaqyoluna gedim. Məncə,
orada keçib-gedər” (AHA. a, 216). [Belə düşünürəm ki, tez
qadın otağına (ayaqyoluna) gedim. Zənn edirəm ki, yaxşı
olacağam ].
She reassured him “I’ve had an attack like this before, I’m
sure I’ll feel better soon ( AHA, 234) “Qarı özü agenti
sakitləşdirdi: -Əvvəllər də, belə ağrılarım olub. Əminəm ki,
tezliklə ötüb-keçər” (AHA. a, 217) [O, (qarı) onu
sakitləşdirdi: -Mənim buna oxşar tutmalarım əvvəllər də
olub. Əminəm ki, (yəqinimdir ki), tezliklə özümü yaxşı hiss
edəcəyəm].
Shall modal feli to have feli ilə də işlənir. Müvafiq
konstruksiya ilə zərurət (məcburiyyət) mənası ifadə olunur.
Bu zaman budaq cümlədə if şərt bağlayıcısı işlənir və hal-
hazırda mümkün olmayan şəraiti bildirir. Məsələn: “Look”,
Ordway said, “If this is a bad time, I’ll tell these people they’ll
have to come back some other day” (ANA, 286) “Ordvey
179
dedi: -Əgər münasib vaxt deyilsə, mən bu adamlara
deyim ki, başqa gün gəlsinlər” (AHA. a, 262) [Bax, -Ordvey
dedi, -Əgər bu pis vaxtırsa, mən bu adamlara deyim ki,
onlar bir də başqa gün gəlsinlər].
As he sensed the girl hesitate, “If I’ll have to, I’ll call your
district manager and get authority” (AHA, 313) “Qızın
tərəddüd etdiyini hiss edib əlavə elədi: - lazımdırsa, Sizin
müdiriyyətə zəng vurub, icazə ala bilərəm” (AHA. a, 287) [O,
qızın tərəddüd etdiyini duyunca: -Əgər mən bunu
eləməliyəmsə, Sizin sahə rəisinə zəng vurub, izacə alım].
Həmin misallarda shall modal feli təkcə to have feli ilə
deyil, həm də if şərt bağlayıcısının işlənməsi ilə öz
məzmununu reallaşdırır. İf bağlayıcısı ilə işlənməyə dair
daha bir sual: If you like, I’ll explain it to you (AHA, 244)
“Əgər istəyirsinizsə, bunun nə üçün edildiyini başa salaram”
(AHA, 266) [İstəyirsiniz(sə), bunu Sizə izah edim].
Bu kontekstdə qeyri-qəti gələcək zaman formasından çox
əmr forması işə yarayır. Ona görə ki, ingiliscə cümlənin
birinci tərkib hissəsində məsləhətləşmə, ikinci tərkib
hissəsində isə təklif vardır. Burada danışan gələcəkdə qeyri-
müəyyən şəkildə olsa belə, nə edəcəyini yox, nə etməyə
hazır olduğunu nəzərdə tutur:
But if you’re waiting in your car, outside, I’ll come through
the main doors in fifteen minutes (AHA. 172) “Ancaq küçədə
maşınınızda gözləsəniz, mən on beş dəqidədən sonra əsas
qapıdan çıxaram” (AHA. a, 172) [Ancaq əgər Siz küçədə
maşında gözləyirsinizsə, mən on beş dəqiqədən sonra əsas
qapıdan çıxıram].
But I’ll tell you we’re not here to get cosy (AHA. 287)
“Ancaq Sizə deməliyəm ki, biz bura rahat otaqda oturub,
çənə döyməyə gəlməmişik” (AHA. a, 262) [Ancaq Sizə
deyim ki, biz həzz almaq üçün burda deyilik].
Müvafiq linqvistik şərait zaman zərflikləri ilə də ifadə
olunur: tomorrow, then və s. Bu qəbildən olan cümlələrdə
Azərbaycan dilində modal məna -malı / -məli şəkilçisinin
köməyi ilə ifadə olunur. Misallara müraciət edək.
Then we’ll have to disagree (AHA, 164) “Bizim də
çoxumuz sizinlə razılaşmırıq” (AHA. a, 153).
Dostları ilə paylaş: |