•
Bütün türkl
ərin tərcümanı
~
75
~
Ayxan Göysan: «T
əhsil deyildiyi zaman Rusiya türk və
müs
əlmanlarının yaxından tanıdığı, onların yüksəlməsi üçün çalışıb,
t
əzyiqlərə məruz qalmış ülküçü türk mütəfəkkiri
və jurnalisti
İsmayıl bəy Qaspiralını (1851-1914) xatırlamamaq olarmı?»
(«Qaspiralı İsmayıl bəy və üsuli cədidçiliyi» məqaləsindən, «Türk
kültürü», № 18, 1964-cü il).
«Qaspiralı türkçü olduğu qədər də islamçı idi. …Qaspiralı-
nın islamlığı fanatizm və kor-koranə inanış deyildir». («İsmayıl bəy
Qaspiralı» məqaləsindən. «Türk kültürü», № 23, 1964).
Nevin Okay: «B
əzi düşüncələr vardır ki, o bizə yasaqdır» -
İsmayıl bəy Qaspiralının bu cümləsini
nə zaman oxusam, gözümün
önün
ə dümdüz, sonu görünməyən dünyalara açılan bir düzənlikdə
duymaqdan, düşünməkdən və gülməkdən
məhrum edilmiş külüng
vuran insan yığını gəlir.
…Qaspiralı üçün əsarət problemi mədəniyyət problemidir…
Qaspiralı üçün Şərq məsələsi maarif məsələsidir. … «Tərcüman» bu
diyarda azadlığın da ifadəsi olduğunu göstərmişdir» («Əsir millətlər
v
ə İsmayıl Qaspiralı» məqaləsindən. «Türk kültürü», № 21, 1964).
A.Battal-Taymas: «…M
ən bu məşhur türkü həyatımda ilk
d
əfə idi ki, görürdüm. Ustad bizi yaşıl rəngli bir Buxara əbası
geyinmiş olduğu halda ayaq üstə qarşıladı. Qarşısında durduğumuz
bu ulu şəxs ortadan bir az uca boylu, ağ üzlü, çəkmə burunlu,
k
əskin baxışlı idi…». («Mən onu gördüm» məqaləsindən. «Türk
kültürü», № 69, 1968).
•
Abid Tahirli
~
76
~
Altan D
əliorman: «Türk mətbuat
tarixinin ən diqqətə dəyər
simalarından biri şübhəsiz, İsmayıl bəy Qaspiralı və qəzetlərindən
d
ə biri onun çıxardığı «Tərcüman» qəzetidir. … «Tərcüman»
q
əzetinin təsiri rusların «Novoye vremya», ingilislərin «Taym»
q
əzetinin təsirindən min dəfə böyük olmuşdur» («İsmayıl Qaspiralı
v
ə «Tərcüman» qəzeti», «Türk kültürü» dərgisi, № 69, 1968).
«Türk ansiklopedisi»:
«İ.Qaspiralı üçün tək şərəfli vəzifə
mill
ətdaşlarını və dindaşlarını oyandırmaq və tərəqqi etdirmək
yolunda mübariz
ə etmək və çalışmaqdır» («İsmayıl bəy Qaspiralı»
m
əqaləsindən,
VII cild, Ankara, 1969).
İsmayıl Asanoğlu Kərim: «Qaspiralı müəllim olaraq məktəb
v
ə mədrəsələr üçün bir sıra gərəkli dərsliklər hazırladı. Bunların
arasında matematikalar («Hesab muxtasar. Amel xamse və mesail-i-
xesabie», «Muxtasar ilm-i-hesab»), qrammatikalar («Sarf-
ı-türk»,
«İlm-i-sarf») və bir çox digərləri var. Onun özü hazırladığı
«R
əhbər-i-muallim» və bir neçə cildlik «Xoca-i-subyan»
dərsliyi
30-
a yaxın dəfə nəşr edilmişdir. Qaspiralınin nəşr etdiyi dərsliklərin
çoxu Avropa standartlarına uyğundur». («Qaspiralınin kitabları»
m
əqaləsindən).
Yazıçı-publisist İlqar Qasımov: «Türk xalqlarının
maarifl
ənməsində mədəni inqilab edən böyük mütəfəkkir İsmayıl
b
əy Qaspiralı xalqa xidməti əsas tutub ömrünün otuz ilini onların
•
Bütün türkl
ərin tərcümanı
~
77
~
savadlanmasına və biliklərə yiyələnməsinə bağışladı». («Uzaqgörən
maarifçi» m
əqaləsindən, «Azərbaycan müəllimi», 19 aprel 2001).
«İsmayıl bəyin təhsildə apardığı islahatlar xalq və cəmiyyət
t
ərəfindən birmənalı qarşılanmadı. Bu yeniliyin ilkin mərhələsində
əleyhdarları tərəfdaşlarından qat-qat çox oldu. Dindarlar və
fanatikl
ər İsmayıl bəyin ideyalarına qarşı sərt mövqe tutub onu
islamdan üz dönd
ərən bir adam kimi günahlandırdılar. Lakin
c
əhalətə qarşı mübarizəyə qalxan böyük islahatçı öz əqidəsindən
dönm
ədi, bu istiqamətdə işlərini
səbrlə davam etdirib, təhsildəki
islahatlarını mərhələlərlə həyata keçirdi.
Bütün ömrü boyu islam
dinin
ə hörmətlə yanaşan və onu təbliğ edən İsmayıl bəy Quranın
müq
əddəsliyini etiraf edib, maarifin xalqa xidmətindəki rolunu
açıqlayıb yazırdı: «Quran bizim müqəddəs kitabımızdır. O bizi
oxumağa, işləməyə və doğru yaşamağa çağırır. Maarif də insana
xidm
ət edir. Bəzi müsəlmanlar fikirləşir ki, Quran və maarif bir-
birin
ə mane olur, əksinə. Mənəvi ruhumuzun saflığı üçün Quran
lazımdır. Maarif isə bədənimizin sağlamlığına xidmət edir».
(«Uzaqgör
ən maarifçi» məqaləsindən. «Azərbaycan müəllimi», 19
aprel 2001).
«Dild
ə, fikirdə, işdə birlik» şüarı altında türk tatarların
birliy
ə səsləyən böyük mütəfəkkir İsmayıl bəy Qaspiralı, heç bir
mübaliğəsiz deyə bilərik ki, hələ sağlığında nəhəng
Avrasiya
materikind
ə yaşayan bütün türk xalqları arasında geniş tanınıb,
onların, eləcə də Şərq müsəlmanlarının dərin hörmətini qazanıb.
Türk dünyasında böyük nüfuza malik olan İsmayıl bəy Qaspiralı
sad
ə xalqdan tutmuş ən mötəbər dairələrə qədər daima rəğbətlə
qarşılanıb və alqışlanıb.
Krım-tatar ədəbiyyatşünası, filologiya elmləri doktoru,
professor İsmayıl Həsən oğlu Kərim türk xalqlarının