15
polietilenə nisbətən çox yüksək olur və onıın başqa-başqa sahələrdə islədilməsinə
imkan yaradır.
Kimyaçılar mövcud polimeıiərin keyfiyyətini daha da yaxşılaşdırmaq və
onların xassələrini dəyişdirmək məqsədilə iki və ya bir neçə polimer maddələri bir-
birinə calaq edir. Belə polimeıiər calaqlanmış yaxud qraftpolimerlər adlanır.
Bu növ polimeıiərin alınması üçün əsas amillərdən biri polimer zəncirinin
ııclannda və va daxildə fəal mərkəzlərin olmasıdır. Belə fəal mərkəzlər sərbəst
radikallar əmələ gətirə bilən atomlar ola bilər. Müxtəlif fıziki və mexaniki üsullar
təıbiq etməklə də. polimer zəncirlərdə sərbəst radikallar almaq mümkündür.
Beləliklə, hər hansı bir polimer zəncirində əmələ gəlmiş sərbəst radikala digər bir
polimer molekıılu. bəzən monomeri asanlıqla calamaq olur. Yeri gəlmişkən qeyd
etmək lazımdır ki
5
calaqlama prosesi adətən təmiz polimerlər əsasında və oksigen
olmayan mühitdə apanlmahdır. Qraftopolimeıiər korroziyadan qorunan davamlı
örtüklər almaq, metal və qeyri-metal hissələri yapışdırmaq üçün. müxtəlif yapışqan
növiəri, sıı keçirməyən parçalar və s. hazııiamaq üçün geniş tətbiq olıınur.
Polimeıiərin keytiyyətini yaxşılaşdırmaq məqsədilə aşağıda göstərilən üsuldan
sənayedə geniş istifadə edilir. Tərkibi və quruluşu müxtəlif olan iki mövcud
polimer müəyyən şəraitdə (mexaniki, kimyəvi üsıılla) parçalandıqda sərbəst
makromolekul radikalları əmələ gəlir. bunlardan biri digəri ilə birləşərək keyfiyyət
və xassələrinə görə götürülən polimeriərdən tamamilə fərqli olan yeni növ polimer
əmələ gətirir. Belə polimeıiər blok polimeıiər adlanır. Blok polimerlərin üstün
cəhətlərindən biri onlann mexaniki və kimyəvi üsullaıia ahnmasıdır. Blok
polimeıiər ahnmasının sintelik lif itsehsalmda çox böyük əhəmiyyəti vardır.
Blokpolimeıiəşmə üsulundan istifadə edərək polivinilxlorid və stirolıın birgə
polimeıiəşməsindən çox gözəl mexaniki xassələrə malik və zərbəyə
qarşı
davamlı
olan yeni növ plastik kütlə istehsal olıınur.
Beləliklə, yüksəkmolekuüar kimvası təkcə kicik molekullu maddələrdən
polimeıiər almaq yolu ilə
deyil, eyni zamanda məlıım polimeıiərin
'
quruluşunu və xassələrini müxtəlif üsullarla dəyişmək yolu ilə inkişaf edir.
16
Yuxarıda qeyd olunan üsullaıia alınan yüksək molekulalı biıiəşmələr plastik
kütlələrin əsasını təşkil edir və bağlayıcı rolunu oynayır. Buna görə də, plastik
kütlələr onların əsasmı təşkil
bu yüksək molekulah biıiəşmələrin adı ilə adlanır.
Plastik kütlələrin bir çox növləri sintez üsıılıı ilə alman sintetik qətranlardan əldə
olıınur. Sintetik qətranlar və plastik kütlələr yüksək molekulalı material olub
polimer biıiəşmələri qrupuna daxildir. Onların molekula çəkiləri 5 mindən bir neçə
milyona qədər çata bilər. Məlum oldüğıı kimi müxtəlif maddələrin xassələri
onların kimyəvi tərkibindən, quruluşundan və molekulların ölçüsündən çox asıhdır.
Müəyyən ölçüdə olan kiçik molekulalar daha böyük ölçülü molekulalara
çevrildikdə, kəmiyyət dəyişməsi keyfıyyət dəyişməsinə səbəb olur. Belə
dəyişməyə polimerləşmə, polimer maddələr isə yüksək molekulalı polimeıiər
adlanır. Yüksək molekulah birləşmə dedikdə molekula çəkisi çox olan
biıiəşmələrin geniş sinfi nəzərdə tutulur.
Yüksək molekullu birləşmələr mənşəinə görə üç qrupa ayrılır:
1. Təbii polimerlər. Bunlara təbii kauçuk, ipək, pambıq, yun və s.
birləşmələr daxildir.
2. Süni polimerlər. Bu qrupdan olan polimeıiərə təbii biıiəşmələrin kimyəvi
üsulla emalmdan alınan polimeıiər daxildir.
3. Sintetik polimerlər. Bu qrup polimerləri alçaqmolekullu biriəşmələrdən
(monomerlərdən) müxtəlif üsullarına sintez edilən maddələr təşkil edir.
Makromolekulun tərkibinə daxil olan atomların novündən asılı olaraq polimerlər
üç sinfə böiünür.
1) Üzvi polimerlərin tərkibinə karbon atomlarından başqa, hidrogen,
oksigen, kükürd və azot atomları daxil olur. Uzvi polimeıiər karbozənciri və
heterozəncirli ola bilər.
2) Element-üzvi polimeriər təkibində karbon atomu ilə heteroatomlar (azot,
kükürd, oksigeni çıxmaqla) olan biriəşmələrdir.
Qeyri-üzvi polimerlərin tərkibində karbon atomu olmur, onun əvəzində
D.İ.Mendeleyev cədvəlinin IY-VI qrup elementləri: Si. Ge, S, As və s. ola bilər.
17
Polietilen. Etilenin polimerləşməsini ilk dəfə rus alimi A.M.Butlerov tədqiq
etmiş və müəyyənləşdirilmişdır ki. metalların və metal duzlarının təsirindən
alçaqmolekullu məhsullar: butilen, heksan və bəzi dien karbohidrogenləri əmələ
gəlir.
Polietilenin sənaye miqyasında yüksək təzyiq altında istehsalı ilk dəfə 1938-ci
ildə İngiltərədə həyata keçirilmişdir. Polimerləşmə 180-200
(,
S temperaturda və 500
at-dən yüksək təzyiq şəraitində aparılmışdır. 1952-ci ildə alman alimi Tsiqler
tərəfmdən aşkara çıxarılan və italyan alimi Nattanın təkmilləşdirdiyi
katalizatoıiarın iştirakı ilə atmosfer təzyiqində, yaxud atmosfer təzyiqindən bir
qədər yüksək təzyiqdə, eləcə də otaq temperaturunda və ya ondan bir qədər yüksək
temperaturda yüksəkmolekullu bərk məhsul almaqla etilenin polimeıiəşməsi
mümkün olmuşdur. Praktikada geniş tətbiq edilən belə katalizatorlara misal olaraq
üçetilalüminium titan dörd xlorid kompleksini göstərə bilərik. Polimerləşmə
şəraitindən asılı olaraq molekul kütləsi 3 000000-a çatan polimer almaq olar.
Nəhayət «Fillips» və «Standart-oyl» fırmalannda (ABŞ) etileni alçaq təzyiqlərdə
polimeıiəşdirmək üçün yeni növ katalizator işlənib hazırlanmışdır. Bu katalizator
dəyişən valentli metal oksidlərindən ibarətdir. Alümosilikatın üzərinə çəkilən xrom
oksidini buna misal göstərmək olar. Belə katalizatorların iştirakı ilə etilenin
polimeıiəşməsi 30-50 at təzyiqdə, 130-170°S temperaturda inert karbohidrogenlər
(pentan, qeksan, oktan və s.) mühitində aparılır.
Yüksdk təzyiqlı polietilen istehsalı. Yüksəktəzyiqli polietilen etilenin 200-
270°S temperatur və 1300-2500 at təzyiq şəraiıində polimerləşməsi nəticəsində
alınır. Polimerləşmə oksigenin. yaxud peroksid biıiəşmələrin iştirakı iləaparılır.
Reaksiyanın sürəıi oksigenin miqdarından, temperatur və təzyiqdən asılidır.
Oksigenin miqdarı artdıqca polimerin ç'ıxımı da artır, lakin onun molekul kütləsi
azalır. Oksigenin miqdarı həddindən çox olduqda etilen partlayışla
parçalanaraq ondan karbon, hidrogen və metan ayrılır. Məsələn, 2500 at təzyiqdə
və I65°S temperaturda oksigenin miqdarı 0,075% olarsa artıq parçalanma baş verir.
Təzyiq yüksəldikdə isə reaksiyanın sürəti və polimerin çı.xımı artır. Polimerin
molekul kütləsi və fıziki mexaniki xassələri yüksəlir, 3000 at təzyiqdə molekul
Dostları ilə paylaş: |