388
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
7.
Süni söz yaradıcılığı dayandırılmalıdır.
8.
Əhməd B. Ərcilasunun “Türk ləhcələrinin qarşılaşdırılma sözlüyü”ndəki başqa türkcələrdən fərqli
sözlər üzərində düşünməli. Heç olmasa, çıxarılan sözlərin süni yaradılanlarla parallel işlənməsinə icazə
verilsin.: Belə: həm müəllim, həm öyrətmən, həm mühit, həm ortam, həm təsir, həm etki və s. Başqa
türklərin anlaması üçün bu zəruridir.
9.
Yabançı qrammatikanın qarşısı qətiyyətlə alınmalıdır.
10.
Söz sonunda saitə diqqət yetirilməli: qəzetə >qəzet, banka >bank…
11.
Turizm sistemi yaradılmalı.
12.
Türkiyənin iş adamları türk ölkələrində iş yerləri açılmasına diqqəti artırmalıdırlar. Bu ölkələrdə
ingilis dilinə axın sadəcə iş yeri tapmaq, dolanmaq tələbi ilə bağlıdır”. [Hacıyev: 2013, s. 238]
Müəllifə görə, türk dil ailəsini digər dil ailələrindən fərqləndirən türk dil ailəsində ailədaxili
anlaşma faktının olmasıdır. Ancaq akademik bu anlaşmanı tam deyil, “qismən” anlaşma hesab edir və bu
anlaşma əsasında vahid, ümumi, ortaq dilin yaradılması ideyasını təklif edir. Lakin hər bir türk xalqının
öz ləhcəsi, milli türkcəsini nəzərə alaraq, bu türkcələr əsasında yeni bir türkcə yaratmağın sadəcə bir
xülya, xəyal olduğunu söyləyir. “...Turan imperiyası yaradılsa, bütün türk xalqları-ulusları bir dövlətdə
birləşsə, yenə mövcud xalq türkcələri birləşə bilməz. O halda bu türkcələrdən biri dövlət dili olaraq, hər
ulus öz ailəsində, öz coğrafiyasında özünün dilində danışacaq və bununla yanaşı, dövlət dilini də öyrənib
ümumi ünsiyyət üçün onu işlədəcək”. [Hacıyev: 2013, s. 8] Müəllif Türkiyə türkcəsinin ölkələrarası
ünsiyyət, ilətişim dili kimi işlənəcəyi halda daha da bir türkcə kimi daha da güclənəcəyini vurğulayır.
Tofiq Hacıyev dar məqamda həmişə bir-birinə dayaq olan, çətin əməlləri həyata keçirməyə qadir olan
Türklərin buna- ortaq ilətişim dilinin yaranmasına da nail olacaqlarına əminliklə inanır və fikrini Mehmet
Akifdən sitat gətirdiyi bir bənd şeirlə yekunlaşdırır:
Bir zamanlar biz də millət, həm nasıl millətmişiz:
Gəlmişiz, dünyaya milliyət nədir öyrətmimişiz;
Qapqaranlıqkən bütün afaqı insaniyyətin
Nur olub, fışqırmışız ta sinəsindən zülmətin. [Hacıyev: 2013, s. 239]
Beləliklə, akademik Tofiq Hacıyevin aktuallığı ilə səciyyələnən türkdilli xalqların ortaq ünsiyyət
vasitəsi, türkçülük ideologiyası üçün dilçilik müstəvisinə çıxardığı elmi-akademik konsepsiya bir gün
həlli yolunu tapacaq. Türk xalqlarının vahid ilətişim, ünsiyyət vasitəsinin yaranması və “Turan” ideyası
altında birgə milli, elmi, mədəni, siyasi, iqtisadi birliyi üçün zaman lazımdır, lakin mühüm əhəmiyyət
daşıyan bu önəmli, vacib məsələnin, problemin həll yolunu, çıxış yolunu öz axarı ilə gedən zamanın
öhdəsinə buraxmaq lazım deyil.
ƏDƏBİYYAT
Babayev Adil.Türksoyun birlik səsi. Bakı: Təhsil, 2006, 345 səh.
Çobanzadə Bəkir. Seçilmiş əsərləri. Beş cilddə, IV cild. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2007, 200 səh.
Çobanov M. Türk ədəbi dillərinin birliyinə doğru. Bakı: Təhsil, 2008, 280 səh.
Dursunova Fatimə. Ortaq türk dilinin yaradılması perspektivləri // Abbas Zamanovun 100 illik yubileyinə həsr
olunmuş “Müasir Azərbaycan filologiyası: axtarışlar, problemlər, perspektivlər” Respublika elmi
konfransının materialları. Bakı: Elm və Təhsil, 14-15 noyabr, 2011, səh. 675-679
Hacıyev Tofiq. Biblioqrafik məlumat kitabı. Tərtib edən: Quliyeva P. Bakı, AzAtaM, Adiloğlu 2006, 160 s.
Hacıyev Tofiq. Bir daha Türkiyə türkcəsinin rolu haqqında //Günümüzde türk dilinin görüntüsü, T.C. Bilkent
Universitesi. Ankara: 2002, s. 2-7
Hacıyev Tofiq. Birinci Türkoloji Qurultayda dil məsələləri // Bakı Universiteti xəbərləri, Humanitar elmlər seriyası.
Bakı: Bakı Universiteti Nəşriyyatı, 2006, N 2, s. 18-26.
Hacıyev Tofiq. Ortaq türkcə deyilən ədəbi dil mövzusunda // Uluslararası Türk Dil Kurultayı – Ankara: 1999, s.
503-509
Hacıyev Tofiq. Ortak Türk İletişim (ünsiyət) Dili və Türkçelerin imla meselesi // V. Uluslararası Türk Dili
Kurultayı. Ankara: 20-26 Eylül, 2004, s. 80-81
Hacıyev Tofiq. Türkiyə türkcəsi bütün türklərə gərəklidir // Türk Dili. Türk Dil Kurumu. 2003, Eylül, s. 195-205
Hacıyev Tofiq. Türklər üçün ortaq ünsiyyət dili. Bak: Təhsil, 2013, 248 səh.
Hüseynova Ü., Eyvazov P., Bayramov R., Fərəcov A. Türkoloji araşdırmalar – 1. Bakı: Elm və Təhsil, 2015, 266
səh.
Xocayev Xalid Səid. Yeni əlifba yollarında əski xatirə və duyğularım. Bakı, 1929, 147səh.
Http: // www.Tofiq-Hacıyev.com
15. Http: // www.academia.edu / Şükrü Halük Akalin. Türk Dünyasında ortak iletişim dili və Tofik Haciyev
KARS MÜZESİ’NDE BULUNAN BÜYÜK SELÇUKLU DÖNEMİNE AİT FİGÜR BEZEMELİ
BİR ÇİNİ LEVHANIN İKONOGRAFİK ÇÖZÜMLEMESİ
Prof. Dr. Yusuf ÇETİN
Özet: Büyük Selçuklular İslam öncesi Türk sanat geleneklerini yayıldıkları coğrafyadaki yerli sanat
gelenekleri ile kaynaştırarak “Selçuklu Üslubu” adı altında yepyeni bir üslubu meydana getirmiş ve İslam
coğrafyasının her köşesine yayarak etkisi yüzyıllar sürecek olan bir sanat geleneğini oluşturmuşlardır. Bu
üslubun en iyi gözlemlendiği alanlarından birisini figür bezemeli çini ve seramikler oluşturmaktadır. Büyük
Selçuklu dönemi çini ve seramiklerindeki figürlü anlatım, Moğol akınları sonucu tahrip olan minyatürlerin
yerine bize o dönemin sosyal yaşantısı hakkında bilgi veren önemli tarihi belgelerdir. Kars Müzesi’nde
bulunan Büyük Selçuklu dönemine ait çini levha üzerinde yer alan figür bezemeli kompozisyon Selçuklu
döneminin sosyal yaşantısı, gelenekleri, inanışları ve kıyafetleri hakkında bilgi aktaran bu belgelerden birisini
oluşturmaktadır.
Anahtar Kelimeler: Büyük Selçuklu, çini, figürlü bezeme, ikonografi, lüster
An Iconographic Analysis of a Figural Decorated Tile Plate in Kars Museum Belonging To Great
Seljuk Era
Abstract: The Great Seljuks, through merging pre-İslamic Turkish artistic traditions with the local artistic
traditions of the lands that they spread to, has brought about a quite new style under the name “Seljuk Style”
and via propagating it to every corner of the Islamic territory, the Seljuks formed an artistic tradition that
would have an ongoing impact for centuries. One of the best fields that this style is observed is compromised
from figural decorated tiles and ceramics. The figural expression in tile and ceramics of Great Seljuk Era, are
significant historical records giving information about the social living of the time as a substitute for the
miniatures ruined during Mongolian invasions. The figural decorated composition on the tile plate in Kars
Museum belonging to Seljuk Era constitutes one of those records that relays information about the social
living, traditions, beliefs and clothing of Seljuk Era.
Key Words: Great Seljuks, tile, figural decoration, iconography, lustre
Giriş
X. yüzyılın sonlarında tarih sahnesine çıkan Büyük Selçuklular kısa süre içinde büyüyerek doğuda
Orta Asya içlerine, güneyde Arap yarımadasına ve batıda Anadolu’ya kadar uzanan geniş bir coğrafyaya
hükmeden bir imparatorluğa dönüşmüştür. Yayıldığı coğrafyadaki köklü sanat geleneklerini Orta Asya
İslam öncesi Türk sanat geleneklerini ile kaynaştırarak “Selçuklu Üslubu” adı altında yepyeni bir üslubu
meydana getirmiş olan Selçuklular bu üslubu İslam coğrafyasının her köşesine yayarak etkisi yüzyıllar
sürecek olan bir sanat geleneğinin de temellerini atmışlardır. Selçuklu üslubunun karakteristik
özelliklerini yansıtan birçok sanat alanı içinde İran bölgesinde gelişen çini ve seramik sanatında erken
İslam seramik sanatının mirası davranılarak farklı teknikler, desenler, üsluplar ve formlarla İslam
dünyasına yüzyıllar boyu izlerini hissettirecek yenilikler kazandırılmıştır. Selçuklu çini ve seramiklerini
bezeyen figürlerde Orta Asya step kültürünün yansımalarını ve İslamiyet’i kabul etmiş olmalarına rağmen
Şaman inançlarından etkilenen anlatımların izleri dikkat çekmektedir. Bu zengin figürlü programda erken
İslam (Abbasi, Samanoğlu, Karahanlı, Gazneli), Zerdüşt (Sasani), Hıristiyan (Bizans) sanatı yansımaları
da gözlenmektedir (Öney, 2004, c. 61). Selçuklu çağının en güzel çini ve seramik ürünlerinin İran’ın
Keşan kentinde imal edildiği düşünülür. Kaynaklarda bu kentin yanı sıra Rey, Gürgan, Save gibi
merkezlerin de ismi dile getirilse de belli ki Keşan’ın o tarihlerdeki konumu ve ünü bambaşka olmuştur.
Selçuklu çağında mimari seramiklerin “kaşi” olarak adlandırılması da tesadüfî değildir (Avşar-Avşar,
2015, c. 99). Bu merkez özellikle bir sır üstü tekniği olan ve sırlı çini veya seramik üzerine altın, gümüş
ya da bakır oksitli bir birleşikle desenler işlendikten sonra, tekrar alçak bir ısıda yeniden fırınlanması
yöntemi olan lüster tekniğinde yapılmış çini ve seramikleri ile ünlüdür. Bazı çini ve seramikler üzerindeki
usta isimlerinden anlaşıldığı kadarıyla süslemelerin minyatür sanatçıları tarafından yapıldığı ve kitap
süsleme sanatları arasında yakın bir bağlantının olduğu ortaya çıkmaktadır (Hillerbrand, 2005, s. 103).
Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Güzel Sanatlar Eğitimi Bölümü Öğretim Üyesi, Ağrı-Türkiye,
yusufcetin04@hotmail.com