Baki avrasiya universiteti NİĞde üNİversitesi

394 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

bilhassa  atı  evcilleştirmek  ve  süvariler  kurmak,  uzaklara  hükmetmek  duygusuyle  tarihe  sahnesinde 

görülen  Türklerin,  demir  madenini  ilk  olarak  keşfettikleri  imkan  dışı  bir  hüküm  değildir.  Gerçekten, 

Türkler  tarih  boyunca  demire  çok  sıkı  bağlanmış  ve  büyük  bir  millet  olma  vasfını  da  demir  sayesinde 

kazanmıştır.  Bu,Türk  destanlarına  ve  folklorlarına  da  yansımıştır.  Örneğin,  Oğuz  Kağan  Destanı’nda  , 

demir dağının kazıldığından söz açıldığı gibi, Ergine Kun Destanı’nda, Ergine Kun’a sığınan Türklerin, 

demir  eritip  dışarıya  çıkış  yolunu  açarak  o  yerden  kurtuldukları  söylenir.  Çin  kaynaklarında,  Orta 

Asya’daki  Yarkent  vahasında  demir  dağının  varlığından  söz  açılmakla  birlikte  aynı  dağ  ile  ilgili 

menkıbevî kayıtlar da geçer (Tursun, 1990: 438-439). İran Destanı, Türkleri en eski zamanlardan beri bir 

“çeliğe  bürünmüş”  millet  olarak  tavsif  ediyor  ki  biz,  tarihî  devirlerde  Türklerin  yaptıkları  demirciliği, 

bunların tarihten önceki zamanlarda dahi inkişaf ettirdikleri bir san’atları olarak kabul edebiliriz (Togan, 

1981: 31). Diğer milletlere nazaran demir, Türklerin yaşam,  maişet, sanat ve savaşlarında üstün bir yer 

tuttuğundan, Türkler onu kutsal bir şey tanımıştır ve yemin ederken önüne kılıç korlardı (Keşkeri, 1981: 

469).  bütün  bu  malumatlar  da,  demiri  keşfetmek  ve  eritmek  teknolojisinin  Türklere  özgü  bir  buluş 

olduğunu belirtmektedir. 

Kurganlarda  elde  edilen  malzemelerden  demir  işleyiciliğinin  Orta  Asyadakı  kesin  tarihi  tesbit 

edilmemiş  ise  de,  bunun  her  halde  M.Ö.  2.  bin  başlarına  rastlanması  gerekir,  zira  daha  o  tarihlerde 

Türklerin  geniş  sahalara  hükmedebilmeleri,  sür’at  bakımından  atın  sağladığı  üstünlük  yanında,  vurucu 

silah  olarak  demir  alet  ve  vasıtalarını  geniş  ölçüde  kullanmış  olmaları  ile  açıklanabilir.  İlk  tarihî  büyük 

Türk  imparatorluğunu  kuran  Asya  Hunlarının  ancak  atın  sür’ati  ve  demirin  vurucu  gücünün  birada 

değerlendirilmesi ile anlaşılması mümkün. Bu başarıların, daha önceki asırlarda, aynı sahadaki imkanlar 

ile  desteklenmiş  olması  icab  eder.  Nitekim,  M.Ö.  1.bin  olarak  tarihlenen  Kargalı  kurganının  (Tanrı 

Dağlarında)  birinci  katında  demirden  yapılmış  eşya  bulunmuştur.  Bu  tesir  buraya Yenisey  bölgesinden 

gelmiştir.  Diğer  taraftan,  en  aşağı  milattan  önce  1400’lerde  Altayların  garbında  bol  miktarda  demir 

istihsal  edildiğini  söyleyen  W.Ruben’e  göre,  “tarihi  vesikalara  dayanarak  bu  eski  türk  sahasını  demir 

kültürünün  doğduğu  yer  kabul  etmekte  zaruret  vardır.”  (İslam  Ansiklopedisi:  249).  Bu  tarihten  sonra 

demir işleyicilik Orta Asya’dan dünya’nın diğer yerlerine yayılmıştır. Bazı Hindo-Germenciler tarafından 

bile,  madencilik  bakımından  Hind-  Avrupalı  halk  üzerinde  Altaylı  tesiri  kabul  edilmiştir.  Hindlilerin 

milattan önceki 4.yüzyıla çıkan hadiseleri aksettiren destanları Muhabharata’da da demirin Hindistan’a 

şimal’den, yanı Orta Asya’dan getirildikleri anlatılmaktadır (Togan, 1981: 30). Çinlilere de demirciliğin 

m.ö. ancak 7.yüzyılda Türk kökenli Choular zamanında malum olduğu fikri sanat tarihçisi O.Münsterberg 

tarafından ileri sürülmüş. Fakat demirin geniş mikyasta ve silah imali için istimali Çin’de ancak milattan 

önce  300’lerde  başlamıştır.  Çin  sanatı  mütehassısı  Carl  .W.  Bishop’un  6.5.1937  tarihiyle  Columbia 

Üniversitesi hocalarından Dr. Thomasread’e yazdığı bir mektubunda, en eski Çin demir silahları Shan- si 

eyaletinde ve Chou sülalesinin vatanı olan yerlerde bulunduğundan, demirin, “Steppe corridor”, yani Wei 

nehri havzası yoluyla garptan gelmiş olduğunu ve bunu Chou’ların getirmiş bulunduğunu ileri sürmüştür 

(Togan,  1981:  30).  Demirciliğin  Çinlilere  Türklerden  gelmiş  olduğunu  Çinli  bilim  adamları  da 

vurgulamaktadır. Bu konuda Sen-Zhong-Mien şöyle yazmıştır: “Sibirya’da bulunan her bir bölgede demir 

ocakları vardır....Gök Türkler demire “Tamur” adını vermiştir. Aynı sözcüğün birinci hecesi olan “Ta” ile 

Çinçedeki  “tie”(  “demir”  anlamında  gelen  Çinçe  işaret)  nin  eski  telaffuzu  aynıdır.  Bu,  Çin’de  demir 

kullanma teknolojisinin kuzey-batı taraflardan gelmiş olduğunu kanıtlamaktadır.’’ (岑仲免 著, 1981: 24).  

Fiilen,  Türkler  demirin  sayesinde  özğürlüğe  kavuştukları  ve  usta  demir  tüccarları  olduğu  gibi, 

demirden yapılmış silahlara dayanarak üstün düzeydeki bir askerlik tekniğini yaratmış ve büyük devletleri 

kurmuş, bunun dışında, madencilik sayesinde bol servet sahibı olmuşlar ve yaşam çevrelerini daha da iyi 

bir duruma getirmişlerdi. Ezcümle, demir ve at Türklere büyüklük vasfını kazandırmışlardı. 

Uygur Bölgesi’nde, M.ö. 400- 800 yıllar arası olarak tarihlendirilen kültür yerlerindeki buluntular 

arasında demirden yapılmış saban, bıçak, hançer, çivi, bilezik, yüzük  gibi alet ve süs eşyaları ve demir 

parçaları da ele geçmiştir. Bu, Doğu Türkistan’da günümüze kadar bilinen ilk demir malzemeleridir. Çin 

kaynaklarına ve arkeolojik buluntulara göre, Hun imparatorluğu döneminde Tarim Nehri dolaylarındaki 

vahalarda  ve  şehir  devletlerinde  maden  ocaklarının  kazıldıkları  ve  demir  de  dahil  çeşitli  maden 

işleyiciliğin ileri bir düzeye ulaştığını söyliyebiliriz. Bu hususta bir Çin kaynağında, Küsen’de kömür ve 

petrol  madenlerin  kazılmış  oldukları  bildirildiği  gibi,  tarihçi  Ban-Gu  şöyle  yazmaktadır:  “Çarkilik 

devletinin  dağlarında  demir  var.  harb  silahlarını  kendileri  yapar.  savaş  yaparken  ok-yay,  süngü,  kılıç, 

hançer  kullanırlar  ve  zırh  giyerler”,  “Yarkent’te  demir  ve  gök  renkli  yeşim  taşı  elde  edilir”,  “Nandu 

devletinde demir, bakır ve kurşun gibi madenler kazılır”, “Kum’da bakır, demir, sarı margumuş bulunur”, 

“Küsen  devleti’nin  adamları  metal  işleyiciliği  ile  uğraşırlar.  kurşun  elde  edilir”,  “Kurudağ  devletinin 

---