Baki avrasiya universiteti NİĞde üNİversitesi

395 

Yusufcan YASİN

/

İslamiyetten Önce Türklerde Demircilik 

dağlarında  demir  çıkar.”  (Ban-Gu:  1994:  853,  881,  864,  916,  929,  930).  Aynı  Çin  kaynağına  göre, 

Yarkent, Kökyar, Udun ve Pişamşan devletlerinde gene yüksek vasıfta yeşim taşı bulunuyordu. 《释氏西

域记》

(‘‘Buddhist Memleketler  Seyahat Anıları’’)  adlı  bir  Çin  kaynağında  şöyle  yazılmıştır:  “Küsen’in 

kuzeyinde iki yüz li(100 km) uzaklıkta bir dağ var. Geceleri alevler, gündüzleri sis yükselir. İnsanlar aynı 

dağda çıkardığı maden kömürleri ile yine aynı dağın demir madenlerini eritirler ve 36 devleti demir ile 

temin ederler.” (刘锡凎 陈良伪 著, 1992: 113). Ondan sonra, 4.ve 6. yüzyıllarda yaşayan müverrihler de, 

Türklerin  madenciliği  hakkında  bilgi  vermeği  hıç  unutmamıştır.  Örneğin,  Çin  kaynaklarında,  Batı’ya 

doğru  göç  eden  Hunların  bakıyelerinden Yabbanların  madenciliği  ile  ilgili  kayıtlar  da  vardır.  Eski  Çin 

tarihçisi  Liu-Yen-shou’nun  bildirdiğine  göre,  Yabbanlar  ülkesinin  Güney  taraflarında  bulunan  dağlarda 

yanardağ vardı. Dağlarda yanmış taşlar sonraları sıyah renkli cürüf bir madde haline gelip erimişler ve bir 

kaç  on  li  uzaklıktaki  yerlere  kadar  akarak  donmuş.  O,  kükürttür. Adamlar  onu  taşıyıp ilaç  yapıyorlardı 

(Li-Yan-shou, 2002: 430). Kazılarda Niya şehri kalıntıları arasında demir eritme yerleri, demir sinterleri 

ve  demir  cevherleri  bulunmuş.  Lop  ilçesinde  bulunan  Aççik  Dağları’nda  demir  sinterleri  yanında 

çanaktan  yapılmış  küreklerin  ağızları  elde  edilmiş  ve  Kuça’dakı  Aği  dağlarında  demir  eritilirken 

kullanılan aletler, demir talaşlar bulunmakla birlikte, Kökşa denilen yerde bir demir ocağı bulunmuştur. 

Bunların Hun devrine ait olduğu bildirilmektedir (薛宗正 著, 1997: 58-59).  

Yukarıda  da  belirtildiği  gibi,  6.yüzyılda  Göktürk  devletinin  kurulmasıyla Altay  ve  Tanrı  Dağları 

etekleri ve Yenisey vadisinde pek çok altın, bakır, gümüş, kalay ve demir ocaklarının açılmış olduğunu 

Çin  kaynaklarından,  Göktürklerin  sarayındaki  madenden  yapılmış  nadir  eşyalardan,  Tova’de  ele  geçen 

çeşitli  buluntulardan  ve  Göktürk  tüccarlarının  demir  ticaretiyle  uğraştıklarından  öğreniyoruz.  Bilhassa, 

Avarlar  tarafından  ‘‘Demirci  Köleler’’  adı  verilen  Göktürklerin  demir  işlemekteki  mahirliği,  vurucu 

sılahlara karşı duyduğu ihtiyaclar, yeni ve iyi cins demir ocaklarının açılmasında itici rol oynamıştır. Bu 

durum aynı dönemde teşekkül eden destanlarda da önemli bir konu olarak görülüyor. Çin kaynaklarında 

Göktürk  ülkesinde  ‘‘Temür  Daği’’(Demir  Dağları’’)  adı  verilen  ve  çok  stratejik  önemi  haız  olan  bir 

dağdan söz açılıyor. Bu dağ Yin-shan Dağı’nın kuzeyinde ve Kansu eyaletindeki Hui-hsian şehrinin 15 

km güneyinde bulunmaktadır (Togan, 2006: 20; Chang, 1968: 98). Göktüklerin demircilik teknolojisining 

gelişme  merhalesini  Rus  tarihçisi  L.  Gümilyev  şöyle  tarif  ediyor  :  ‘‘Demiri,  cevheri  eriterek  elde 

ediyorlardı.  Demirin,  oksit  ve  karbon  oksidi  birleştirerek,  kimyevi  operasyondan  geçirip  yeniden 

işlenmesiyle ham demir denilen nervürlü metal kütle elde ediyorlardı ki, bunun kalitesi bugün bile yüksek 

derecelerde  ısıtılarak  elde  edilen  metalin  kalitesiyle  aynı  idi.’’  (Gumilёv,  2003:  91).  Gerçekten, 

Göktürklerin Avar hakimiyetinden kurtulup müstakil bir devlet haline gelmesi ve doğuda Mançurya’dan 

batıda Kara Deniz’e kadar uzanan büyük bir imparatorluğun kurucuları olarak tanınması ve milyonlarca 

süvarıların sahibi olması demircilik sayesinde ortaya çıkmıştır. Aynı dönemde, Göktürklere bağlı vassal 

devletler  ve  kavimler  de  Göktürkleri  demirler  ile  temin  ediyorlardı.  Çin  kaynaklarında  Kırgızlardan 

bahsedilirken bu hususta şöyle yazılmıştır : ‘‘Maden olarak altın, demir ve kalay bulunur. Bunlarda her 

yağmurdan  sonra  demir  bulunur.  Ka-şa(Kaça,  Kişek)  denen  bu  iyi  cins  demirden  gayet  keskin  silahlar 

yapılır. Bu demirden daima Göktürklere verilir.’’ (Baytur, 1991: 558; Eberhard, 1996: 68; Taşağıl, 2004: 

84;  Ow-Yang-xiu,  2010:  820).  Yine  Çin  kaynaklarına  göre,  Göktürklere  bağlı  vaha  devletlerinden 

Kusen’de  bol  miktarda  bakır,  demir,  kurşun  madenleri  bulunuyor,  Kaşgar’da  da  bakır,  demir,  kalay 

oçakları kazılmış ve elde edilen madenler her sene hediye olarak Göktürklere gönderilmişti (Li-Yan-shou, 

2002:  427-430).  Altay  ve  Tanrı  dağları  etekleri  ve  Yenisey  nehri  boylarında  çıkarılan  demir  ve  diğer 

maden cevherleri Göktürklerin çeşitli ihtiyaçlarını karşılamakla kalmamış, aynı zamanda demir ve diğer 

madenler, metaldan yapılmış şeyler Çin, İran ve Bizans gibi ülkelere de ihraç ediliyorlardı. Aynı dönemde 

yaşayan  Kurıkanlar  da  usta  demirciler  olarak  tanınmıştır.  Kurıkanların  elde ettikleri  ham  demirdeki  saf 

metal oranı %99,45’e kadar çıkıyordu; bu yüzden de oldukça katıydı ve dövmeye elverişliydi. Onlar bu 

metaldan bıçaklar, mızrak ve ok uçları yaptılar ve yama yapmak suretiyle delik tencereleri tamir ettiler. 

(Gumilёv, 2003: 92)  

Uygurlar  Göktürklerden  sonra  gelen  Türk  kavimleri  arasında  en  iyi  demir  ve  çelik  işçileri  idi. 

Uygurlar, maden çıkarma, metal işleme sanatı, bilhassa demir ve çelik yapımındaki mahirliğiyla komşu 

kavimler arasında ün kazanmıştır. Ordubalık’daki kazılarda bir evin bir madenci ustasına ait olduğu tesbit 

edilmiştir.  Zira  bu  evde  bronz  külçeler,  ince  bakır  tabakalar  ve  zift  kalıntıları  görülmüştür.  (Киселев, 

1957: 91-101)

. 

İdrisi’de Toğuzguz ülkesindeki Bahvan şehrinde demirden her türlü nadir eşyanın yapıldığı 

çarşıların yer aldığı ve bu şehirden Tibet’e ve Çin’e demirden imal edilmiş pek çok şeyin ihraç edildiği 

yazılmıştır (Şeşen, 2001: 98). 

İdikut  Uygur  Devleti  sınırları  içinde  zengin  maden  ocakları  vardı.  Bu  hususta  981’de  Uygurlar 

---