Baki avrasiya universiteti NİĞde üNİversitesi
Yüklə 4,88 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ДАЛА КҮМБЕЗІ – КИІЗ ҮЙ
İçindekiler/Contents XXI Zeynep BALKANAL Osmanlı Dönemi Padişah
Portrelerini Resmeden Minyatürlerde Tasvir Edilen Yastıklar
399-404
Zeynep Çiğdem ÇENGEL Türk Kültüründe, Grifon Figürünün Hun Türk- lerindeki Yaygın Kullanım Alanları İle Selçuk- lu Türklerindeki Kullanım Alanlarının Karşı- laştırılması The Comparison Between the Common Usage Areas of Gryphon Figure in Hun Turks and the Usage Areas of It in Seljuk Turks within the Scope of Turkish Culture 405-410
Züleyha ZOR Osmanlı Klasik Dönem Minyatür Sanatının Felsefesine Yönelik Bir Durum Değerlendir- mesi
411-416
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu XXII
ДАЛА КҮМБЕЗІ – КИІЗ ҮЙ Ф.ғ.д., профессор А.Б. САЛҚЫНБАЙ
философиясы ашылады. Киіз үйдің қазақтың көшпелі тірлік салтына ыңғайлылығы, жинақылығы, құрамалылығы, жеңілдігі аталады. Көшу-қону кезінде жинап алуға, алып жүруге және қайтадан тігуге жеңіл де оңай мұндай баспананың түрін ойлап шығаруы қазақ халқының өзіндік дүниетанымдық ерекшелігі ретінде танылады. Мақалада киіз үйдің негізгі бөлшектері - шаңырақ, кереге, уық, маңдайша, табалдырық, күлдіреуіш, желбау сияқты сөздердің мағыналық құрылымы мен уәжділігі, семантикалық сипаты анықталады. Тілдік таңбаларды субъектінің дүниетанымдық санасымен тығыз байланыста қарастыру маңызды. Әрбір ұлт тілінің өзіне тән мәдени-танымдық ерекшеліктерін зерттеу ұлттық болмыс пен оның дүниетанымын ғылым тұрғыдан саралауға негіз болады. Кілт сөздер: киіз үй, дала философиясы, далалықтар, материалдық құндылық, ұлттық болмыс. The Boss of Steppe – Yurt Abstract: Kazakh people in the article, which is an example of its own architectural culture will be the philosophy of the world. Kazakh nomadic life-style yurt friendliness, compactness, lightness. it's easy to get it together during the migration and the type of housing that is easy to carry and easy to sew again recognized as a feature of the Kazakh people produce a kind of ideological thinking. The main yurt parts - roof, uyk, mangdaysha, küldirewiş threshold, such as jelbaw structure is determined by the nature and motivation of semantic meaning. Language characters are important to consider closely with the philosophical mind of the subject.Researching the deep meanings and cultures of any language of it's own nationality is a base to learn the menthality and phylosophy of the country. Keywords: yurt, phylosophy of the steppe, people who live in the steppe, material riches, national being. Қазақ халқының қолтума өнерінің қайталанбас төлтума үлгісі – киіз үй. Көктемнің жайдары күндерінен бастап, қоңыр күзге дейін тұрағы болған қасиетті киіз үйдің далалықтарға тән өзіндік философиясы бар. Материалдық мәдениетінің толымды көрінісі саналатын киіз үйдің басты ерекшелігі – көшпелілік тірлік салтына ыңғайлылығы, жинақылығы, құрамалылығы, жеңілдігі. Көшу-қону кезінде жинап алуға, алып жүруге және қайтадан тігуге жеңіл де оңай мұндай баспананың түрін ойлап шығарудың өзі қазақ ұлтының мәдени танымын танытады. Киіз үйдің ең негізгі бөлшегі, “фундаменті” – кереге. Бір бөлек керегені «қанат» дейді. Үйдің неше қанаттан тұратынына байланысты, оның сән-салтанаты, байлығы мен барлығы ерекшеленеді. Төрт керегеден тұратын үй – төрт қанатты үй, бес керегеден тұрса – бес қанатты, алты керегеден тұрса – алты қанатты, сегіз керегеден тұрса – сегіз қанатты, он екі керегеден тұрса – он екі қанатты т.б. делінеді. Төрт қанатты үйді кедей-кепшіктер тігеді. Алты қанатты үйде ақ туырлықпен жауып, бай да, қоңыр туырлықпен – орташа да отырады. Дәулеті асқан, тасқан байлар сегіз қанат, он екі қанат та үй тіккен. Кереге сөзін жасау тұрған себепші негіз – кер, керу етістігі; Керегеден жоғары қарай жұмыр ұзын ағаштан жіңішке етіп иілдіре жасалған оюлы уықтарды шаңыраққа шаныштыра отырып тіккенде, әдемі күмбез пайда болады. Бұл күмбездің сыртқы тұлғасы даланың өз бейнесімен астасып жатады. Жазық далада тұрып, жан-жаққа зер сала қарасаңыз – сіз үлкен “киіз үйдің ішінде” тұрғандай сезінер едіңіз. Төбеңіздегі аспан – шаңырақ та, одан төмен көкжиекке дейін созылған – уық, көкжиектің өзі – керегеге ұқсас. Шаңырақ – үй күмбезінің әрі төбесі, әрі терезесі. Шаңырақ төрт бөлікке бөлініп, дүниенің төрт бұрышын нұсқап тұрады. Шаңырақ үстіндегі түндік үнемі үйдің көлеңке
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, asalkbek@mail.ru 2 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu бетінен ашылып, аспан-көкпен сырласады. Киіз үй дөңгелене тігіліп, есігі тек шығысқа қаратылады. Дөңгелек болатын себебі, бәлкім далалықтардың физика заңдылығын жақсы білгендігі болар. Яғни үйіріле соққан жел, дауыл, қарлы боран дөңгелек үйді айнала соғады, бұрышы болмағандықтан қар үйірілмейді, жиналмайды. Есіктің күншығысқа қаратылуының адам психологиясы мен дүниетанымның қалыптасуына әсері мол екенін бүгінгі ғылым да дәлелдеп отыр. Рауандап атқан таңмен бірге оянып, алаулап шыққан күнді, оның шапағын көру, жылуын сезіну де адам санасына жаңа серпін береді, еркіндікті сезіндіреді, табиғаттың болмысын терең тануға мүмкіндік береді. Сонымен қатар ызғарлы суық желдің негізгі соғар бағыты солтүстік батыстан, батыстан шығысқа қарай соғатыны да себеп болса керек. Керегенің сыртын ала өрнектеле тоқылған ши оралып, оның үстінен туырлық жабылады. Туырлықтың бауларына қошқар мүйіз оюы салынып тоқылады да, туырлықты жапқанда бұл баулар бір-бірінің үстіне қайшылай түсіріліп, үйдің ішкі көркіне әр беріп, салтанатын келтіріп тұрады. Уық бау мен басқұр, жел баулар да әр түрлі ою-өрнектермен әсемделіп тоқылған бау-шулар. Жел бау шаңырақты мықты ұстап тұру үшін қажет. Оның шаңыраққа байланған жеріне сексеуілдің кішкене білеу ағашын байлайды да, “найзағай түспесін” деп ырым етеді. “Күн күркіресең күркіре, бір тұтам сексеуілім бар” дейтін сөз қалыпты бұрынғыдан. Уықтарды да керегеге шаншуда бірізділік, заңдылық бар. Есік маңдайшасына жеті уық шаншылады да, қалғандары кереге қанаттарына теңдей бөлінеді. Киіз үйдің ең қасиетті бөлігі – табалдырық. “Төр табалдырықтан үлкен емес” деген түсінік бар. Киіз үйдің іші аса кең болмағандықтан да, онда әрбір заттың өз орны, әр кісінің өзіне лайық жайы бар. Айталық, отағасы, әдетте, төрде, ана одан төмен, қыз бала оң жақта төрде жайғасып отырады. Киіз үйдің қадірлі бөлігі – шаңырақ. Халық оны аса қадірлеп, өз шаңырағының болуын құрмет тұтады. «Шаңыраққа қара», «қара шаңырақ иесі», «киелі шаңырақ», «шаңырақ иесі», «қара шаңырақ» – деген тіркестер осындай дүниетанымның көрінісі. Киіз үй мен оның жасауларының атауларына көз жіберсек, бұлардың көпшілігінің сіңісіп кеткен туынды сөздер екенін аңғаруға болады: Киіз – кигіз. ДТС-те kіdіz, kіgіz, kіvіz варианттары берілген. Мағыналары – төсеніш, кілем деп анықталған [1; б.306]. Қазақ тілінде “киіз” сөзімен түбірлес – ки, киім, кимешек, киізші, киім-кешек, киіс, кит, киіндіру т.б. сияқты сөздер бар. Бұл сөздер бір семантикалық өрісте жатқан, мағынасы жақын бір сөзжасамдық тізбек құрайтын тұлғалар. Этимон-түбірі – кід. Негізгі ортақ мағынасы – затты не басқа бір нысанды жабу, жамылу, кигізу, ал із - көптік мағына тудыратын грамматикалық тұлға. Қазіргі қазақ тіліндегі киіз сөзінің мағынасы түсіндірме сөздікте былай берілген: 1. Қой жүнінен басылған қалың, тығыз зат, мүлік, бұйым. Киіз байпақ, киіз бөрік, киіз етік, киіз жабу, киіз кебіс, киіз кепе, киіз кілем, киіз кітап, киіз қллқап, киіз қазық, киіз салық, киіз сөмке, киіз сырмақ, киіз табан, өре киіз, түс киіз, киіз пісіру, киіз етбу, киіз ұйық, киіз ілмес, құрым киіз, киіз ұлтарақ, киіз үй сияқты сөз тіркестерінің құрамында келіп, жаңа номинативті атау туғызады [2; б.41-43]. Шаңырақ сөзі, біздіңше, біріккен туынды түбір (шаң және қарақ). Шаң сөзінің ДТС- те – таң шапағы (утреняя звезда) мағынасы көрсетілген [1. б.139]. Шаң сөзі мен таң сөзін тектес деп тануға негіз бар. ТШ аффрикаттарының жіктелуі арқылы таң-шаң атаулары қалыптасқан да, таң мағынасындағы шаң сөзі тек шаңырақ сөзінің түбірінде сақталған деп пайымдаймыз. “Таң шапағы” мағынасындағы бұл сөзбен түбірлес негіздер: таң-шаң-шам- шақ-шамшырақ-шапақ т.б. Этимон-түбірі – ша. Әуелгі мағынасы – күн. Екінші сыңарының көне тұлғасы “қарағ – қарау”; мағынасы – белгілі субъектінің объектіге назар аударуы, көз салуы, қарауы, сонымен қатар бұл сөз “терезе, саңылау” дегенді де білдіруі мүмкін. Демек, “шаңғарақ-шаңырақ” – таң шапағына қарау, таңды көру болып шығады. Ол бастағы “шаңғарақ” сөзінің тұлғалық жағынан өзгеріске түсіп Yüklə 4,88 Mb. Dostları ilə paylaş:
|