32
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
Bu pulun tasarımında ise yine Mevlana Müzesinin görüntüsüne yer verilmiştir. Modern minyatür
tarzında resmedilen Müze binasının görüntüsünde bahçedeki ağaç çizimleri tasarıma değişik bir hava
katmıştır. Diğer pul tasarımlarında resmedilen Mevlana Müzesi etrafında bu kadar çok ağaca yer
verilmediği için çevresel faktörler yönünden bu pul tasarımı diğerlerinden farklı bir sıcaklık
oluşturmaktadır diyebiliriz.
Türkiye Cumhuriyetin ilanından günümüze kadar yayınlanan pullar incelendiğinde dolaylı olarak
Mevlana konusunun işlendiği üç ayrı pul tasarımında daha rastlamaktayız. Bunlar; 24 Ekim 2008 yılında
basılan Türkiye-Endonezya Ortak Konulu Pulları Anma Blok’unda yer alan Semazen konulu pul tasarımı,
09 Mayıs 2012 yılında basılan, Avrupa 2012 (Türkiye’yi Ziyaret Edin) konulu pul ve 11 Eylül 2006
yılında yayınlanan İllerimiz seri adıyla Konya konulu puldur. Bu pullarda da Mevlana ile ilgili yine
semazen, Mevlana Müzesi gibi bilindik sembollere yer verilmiştir.
Sonuç
Yapılan bu çalışmada neticesinde görülmüştür ki farklı yıllarda tasarlanan Mevlana konulu pullarda
çoğunlukla benzer semboller kullanılmıştır.
Pul tasarımları hakkında bir çalışma yapan Düzenli ve Kavuran’da (2005, 202) benzer sonuçlara
ulaştıklarını şu sözleriyle ifade etmektedirler “Pul bir ülkenin ekonomik, sosyolojik ve kültürel
gelişmişliğinin bir ispatıdır. Böyle olduğu halde ülkemizde tasarımcılar tarafından pul tasarımlarına
gereken önemin verilmediği görülmektedir. Oysa tasarımcının pul tasarlanmadan önce onu tarihsel
sürecinden tutup teknik, estetik ve işlevsel yönden ele alması gerekmektedir. Böylece sıradanlıktan uzak
bir tavır ve yaklaşımla tasarımlanmalıdır”.
Mevlana gibi evrensel öneme sahip bir şahsiyetle ilgili görsel tasarımlar yapılırken konunun çok
çeşitli yönlerden ele alınıp işlenmesi ve daha zengin içeriklerle yenilikçi tasarımların oluşturulması
gerektiği sonucuna varılmıştır.
KAYNAKÇA
Alparslan, A. (2006). Müsenna, İslam Ansiklopedisi, Cit 32, s. 88, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul.
Düzenli, Ş. ve Kavuran, T. (2005). Cumhuriyet Konulu Anma Serisi Posta Pulları Kataloğu (1933-1993) ve Grafik
Çözümlemeleri, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 5 (2), s. 201-244, Eskişehir.
İSFİLA (2016). Türk Pulları Kataloğu (1863-2015) İstanbul Filateli ve Kültür Merkezi A.Ş. Cilt 1, İstanbul
Toker, M.V. (2013). Pul Tasarımındaki Algı, http://www.muze.gov.tr/tr/muzeler/mevlana-muzesi (Erişim Tarihi:
16.03,2016 )
AZƏRBAYCAN VƏ TÜRK INANC SISTEMINDƏ MIFOLOJI DÜŞÜNCƏ
Aytən VƏLIBƏYOVA
Xülasə: Məqalə türk xalqlarının ortaq inancları haqqındadır. Burada türklərin islamdan əvvəl tenqriçilik, göy
tanrı dininə inancı göstərilir. İnanca görə, göyün ulu ruhu Tanrıdır. Türklərin əsas totemi Boz Qurd olmuşdur.
Türklər hətta, bayraqlarının üstündə də qurdun şəklini çəkmişlər. Boz Qurdun xilaskarlığı “Boz Qurd”,
“Törəyiş” dastanında təsvir olunur. Ana maral (geyik) da türklərin əcdadı olmuşdur. Məqalədə qədim
türklərin oda, suya, ağaca tapınmağı göstərilir. Türklər bu ünsürlərin də canlı olduğuna inanmışlar. Oda, suya
ziyan verməklə onların ruhlarının qəzəblənəcəyini düşünmüşlər.
Açar sözlər: Göy tanrı, sakral, Türk mifologiyası, Boz Qurd, od kultu, su kultu, şamanizm, totem.
Mythological Glimpse in Azerbaijanian and Turkish Faith
Abstract: This article is about mutual faithes of the Turkish peoples. Here is shown the faith to the Lord of
the sky and belief in Gods of Turkish before Islam. According to the faith, the Great spirit of the sky is God.
Turkishs main totem is a great wolf. The Turkish also painted the pictures of the wolf on their flags. The
savioring of the wolf has been described in the epos of “Grey wolf”, “Generation”. The faith to the fire,
water, tree of Turkish are shown in article. Mother deer were taken as the ancestor in our beliefs. The Turkish
have believed in being alive of these elements. They thought damaging fire and water they would raged their
spirits.
Key words: Lord of the sky, sacral, Turkish mythology, Grey wolf, fire faith, water, faith, shamanism,
totem.
Mifologiya milli mədəniyyət amili olub mifik düşüncə sisteminin yaratdığı dünya modelini,
gerçəkliyi dərketmə sistemini əks etdirir. Miflərdə milli mentalitet, dəyərlər sistemi ilə bağlı öz əksini
tapan informasiyalar qədim insanların yaratdığı mifik dünya modeli barədə təsəvvür formalaşdırmağa
imkan verir.
İnamların bir çoxu qədim insanların ətrafda görüb mahiyyətini dərk edə bilmədikləri təbiət
hadisələrinin doğurduğu təsəvvürlər, yozumlar, stereotiplər, qorxu və s. nəticəsində yaranmışdır. Bu
inamlar zaman keçdikcə sözlü mətnlərə-inanclara çevrilmiş, insanların dünyagörüşündə, həyata baxışında
mühüm yer tutmağa başlamışdır. Məlumdur ki, inanc şifahi xalq yaradıcılığının ilkin dövrlərə aid kiçik
janrlarındandır. Bu janr eyni etnik sistemə daxil olan bütün türk xalqlarının folklorunda mövcuddur.
Lakin ortaq məqamlarla yanaşı, hər xalqda bu inanclar özünü fərqli şəkildə büruzə verir.
Qədim türklərin yaşadığı məkan Orta Asiya olmuş, yaşam tərzi, yaxın məkan, iqlim (təbiət)
oxşarlığı onların şifahi xalq yaradıcılığına da təsir göstərmişdir. Son araşdırmalara görə, türklərin
yerləşdiyi məkan Altay-Ural dağlarından Xəzər dənizinin şimalına qədər uzanmışdır. Məkan, yaşam tərzi,
milli düşüncədəki yaxınlıq onların tapındığı, inam bəslədiyi varlıqların da oxşarlığını şərtləndirmişdir.
Göytürklərə aid “Göytürk kitabələri”dən məlum olduğu kimi, türklərin tanrısı Göy tanrı olmuşdur.
Bu ad bəzi əski türk qaynaqlarında tenqri, tengere, tanqrı kimi ifadə edilmişdir. Altay türkləri tenqereyə
dua edərkən “yüksəkdə duran böyük atamız xan tenqere” deyirlər. [M.Eröz 1982, s.5] Türk nağıl və
dastanlarında tanqara göy (səma) və göy ruhu (tanrı) mənasını verir. Tenqri Orxon abidələrində ilk
oxunan sözdür. Məlumdur ki, Göytürk kitabələri daş sütunlar üzərində əks olunmuşdur. Daş insan üçün
gücün rəmzidir.
Kül Tigin və Bilgə Xaqan kitabələrində qurddan süd əmən bir uşaq təsvir olunmuşdur. Kitabələrin
bir qismində Tanrının dünyaya müdaxilə etdiyi əks olunub. Bu da onu göstərir ki, qədim türklər Tanrının
iradəsinin hər şeydən üstün olduğuna inam bəsləmişlər. Tengriçilik inancında Asiya Türkləri Tenqrini
yeganə yaradıcı və tapınılacaq tək varlıq olaraq görürdülər. Onlar Tenqrinin insan oğlunun həyatına və
yaşam tərzinə müdaxilə etdiyinə inanırdılar. Türklərin inancına görə, Tenqri qəhrəmanlıq göstərən və
yaxşılıq edən insanlara güc və səltənət verə bilər, əksinə şər, qədirbilməz insanlardan isə verdiklərini geri
ala bilərdi. Lakin mifoloji düşüncəyə görə, insanların etdiyi yaxşı və pis əməllər yalnız bu dünyada deyil,
öldükdən sonra da qiymətləndirilə bilər. [Orkun, s.34]
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti tyutor, Bakı Avrasiya Universiteti, doktorant, aytan.valibayova@mail.ru